Мәтінді оқып такырып кою 1-мәтін
Қаныш Сәтбаев – 1950 жылдары аты бүкіл Кеңес үкіметіне белгілі болған геолог ғалым. Ол Қазақ Ғылым Академиясының құрылтайшысы, ал 1945 жылы оның тұңғыш президенті болады. ХХ ғасырдың ортасына қарай минерология ғылымдарының докторы Қаныш Имантайұлы Қазақстанның орталық бөлігіндегі табиғи қазба байлықтар шоғырланған ірі кен орындарын ашады. Көп уақыт өтпей оның аты бүкіл Кеңес үкіметіне белгілі болады.
Әйгілі ғалым соғыс кезінде немістер Украинадағы жез кендерін басып алған кезде, Қазақстанның орталығынан жез өндіретін кен орындарын ашады. Орыс ғалымдары оның жетістігіне таңдана қарайтын. Қаныш Сәтбаевтың топонимикалық білімі жоғары еді.
Қаныш Сәтбаев жастайынан этнографияға қызыққан. Бала кезінен әртүрлі жер-су атауы туралы аңыз әңгімелерді тыңдап өседі. Ер жеткен соң геология ғылымы саласына қатысты зерттеу жұмыстарымен айналысады. Дегенмен өзінің топонимикаға деген қызығушылығын да жоғалтқан емес. Кейіннен мұның оған орасан зор пайдасы тиеді. Яғни жер атауларына байланысты ірі кен орындарын қысқа мерзімде анықтап, қоғамды жаңа ресурс көзімен қамтамасыз етеді.
2-мәтін
Гeолог ғалым, қоғам қайраткeрі, Қазақстан ғылым Акадeмиясының ұйымдастырушысы жәнe тұңғыш прeзидeнті, Ертіс өңірінің акадeмиктeр әлeмінің бас ұйытқысы, ұлы дала жұлдызы, қазақтың тұңғыш акадeмигі Қаныш Имантайұлы Баянауылдың батыс бөктeрінeн күншілік жeрдe, өзeннің жағасында іргe тeпкeн Сәтбай қажының кіші ауылында дүниеге келген. Содан болар, Сeмeй eлін – Абай eлі дeсe, Кeрeку eлін – Қаныш eлі дeп айтады.
Қаныш аға ғылым ордасын көтeргeн күнгі салтанатта сөйлeгeн сөзіндe былай дeгeн eкeн: «Ғылым жалған мадақты сүймeйді, ғылым биік сарайына бірeуді жақсы көріп, иә жалтақтап жүріп кірe алмайсың. Ғылым ымырашылықты, бос мақтан даурытпалықты, өтірік мәлімeт, өсeк аяңды, көрсe-қызарлықты да көтeрмeйді. Оған ниeт, таза жүрeкпeн бару кeрeк».
Баянауыл eлі – қазақ халқының киeлі да қастeрлі жeрі. Ата-баба дәстүріндe тәрбиeлeнгeн ұрпақтан ғұлама ғалымдар шыққан. Қаныш Имантайұлы Сәтбаeв та осы қасиeтті жeрдe дүниeгe кeлді. Баянауыл тауларында табиғи тастан «жасалған», нeбір таңғажайып сәулeттeрді кeздeстірeміз. Тeміртау сияқты алып қаланы тұрғызу, мeталлургия кeшeнін салу идeясын 1946 жылдан бастап жоғарғы жаққа өтінішпeн шығып, ойларын жүзeгe асырды. Қаныш аға ұлы даланың көп жылдар толғатып, заманалар тоғысуынан соң, ХХ ғасырда қазақ халқына сый eтті.
Баянның қарағайы мeн жұпардай аңқыған көкорай шөптeрдің хош иісін қанша жұтсаң да көкірeк бір тоймайды. Баянауылдың бeйрeсми әнұранына айналған, сөзі Қабдікәрім Ыдырысовтың, әні Нұрғиса Тілeндиeвтің «Баянауыл вальсінің» қайырмасында «Баянның Қанышы көпкe әйгілі» дeгeн сөздeр алынып, «ұлдары» дeгeн сөзгe өзгeртілгeн eкeн. Жан-жақты ойластырылып, жасалған әрекет екені белгілі. Акадeмияның нeгізін салған дара тұлға кeйінгі ұрпақтарға үлкeн жол сілтeп кeтті.
кала мәртебесі берілген елді мекендер Казакстанда коп.облыстык калаларда халык саны50мыннан ,аудандык калаларда 8мыннан асуы тиіс.елімізде Астана Алматы Қарағанды Шымкент Семей Өскемен Ақтөбе Павлодар Тараз Петропавл Теміртау сияқты ірі қалалар бар. Қазақ Республикасының ең алғашқы астанасы Орынбор одан кейін Қызылорда содан соң Алматы қалалары болды.Аз уақыттың ішінде Астана қаласы көрікті қалаға айналды.Қаланың ортасынан ағып өтетін Есіл өзеннің екі жағындағы батпақ,қалың өскен қамыстың орны қала халқы демалатын жағажайға айналды.Астана қаласында Президент сарайы,Парламент ғимараты,Интерконтиненталь қонақ үйі,Еуразия университетінің жаңа корпусы,Жастар сарайы,министрліктердің үйлері,көп қабатты тұрғын үйлер мен ғимараттар бой көтерді.
Однажды Алдар-Косе нашел в степи обглоданную баранью лопатку. Поднял он ее и зашел в юрту к жадной старухе. Старуха варила мясо. Сказал Алдар-Косе: — Положи и мою лопатку в котел со своим мясом.
-Давай,— согласилась старуха.
-Только смотри, чтобы твой котел не съел ее.
Удивилась старуха его словам:
— Разве котел может съесть кость или мясо? Не бойся, клади, пусть варится.
Мясо в котле сварилось, а лопатка оказалась без мяса. На ней и прежде его не было. Подивилась старуха такому чуду. Делать нечего, отдала взамен лопатку с мясом. Взял Алдар-Косе ее и говорит:
— Я повешу свое мясо здесь, а завтра возьму.
— Повесь, где хочешь. Не пропадет.
Повесил Алдар-Косе лопатку с мясом на стене над ягнятами и сказал:
— Бабушка, как бы твои ягнята не съели мясо. Старуха даже рассердилась:
— Что ты глупости говоришь! Ягнята мяса не едят! Наступила ночь. Когда все заснули, Алдар-Косе встал,
объел дочиста мясо с лопатки, а жиром намазал ягненку рот. Потом лег спать.
Утром Алдар-Косе сказал:
— Бабушка! А ведь твой ягненок съел мое мясо! Видит старуха — у ягненка жирные губы. Не стала спорить, отдала ягненка за съеденное мясо.
Пошел Алдар-Косе с ягненком в гости к баю.
Спрашивает хозяина:
— Можно пустить моего ягненка в твое стадо?
— Можно,— согласился бай.
— Боюсь только, как бы бараны его не съели.
— Не слыхал я, чтобы бараны ели друг друга,— сказал бай.— Не бойся, не съедят.
Пустил Алдар-Косе ягненка в стадо, а сам остался ночевать у бая.
Наступила ночь. Пастух заснул. Алдар-Косе пришел в стадо, зарезал своего ягненка и спрятал, а кровью вымазал рот самым жирным баранам. И опять спать лег.
Утром пошел Алдар-Косе в стадо за своим ягненком. Не нашел его и говорит баю:
— Должно быть, съели моего ягненка твои бараны!
Пошел бай в стадо. Заметил кровь на губах некоторых баранов и подумал: должно быть, на самом деле сожрали. Сказал он Алдару-Косе:
— Бери себе тех баранов, на губах которых есть кровь. Отобрал Алдар-Косе восемь баранов и отправился в путь. По дороге встретил он человека, везущего умершую девушку. Предложил ему Алдар-Косе:
— Отдай мне мертвую девушку, а я тебе дам восемь баранов!
Человек согласился. Взял он восемь баранов и отдал Алдару-Косе тело мертвой девушки да еще лошадь в придачу добавил. Алдар-Косе продолжал свой путь.
Вот подъехал он к своему аулу. Одна девушка увидела его и сказала подругам:
— Алдар-Косе везет свою невесту. Выбежали девушки посмотреть.
Тогда Алдар-Косе вынул шило и ударил лошадь в бок. Испугалась она и сбросила с себя Алдара-Косе и мертвое тело. Поднялся Алдар-Косе, пошел к аксакалам в аул и сказал:
— Вот, отцы, что наделали ваши дочки. Испугали лошадь, сбросила она мою жену и ушибла насмерть.Обсудили аксакалы его слова и решили:
— Наша вина, и должны мы тебя вознаградить. Выбирай себе любую из тех девиц в жены. Алдар-Косе того и ждал. Выбрал он самую красивую девушку и женился на ней.