5-сынып, кіріс тест (Әдебиеттік оқу) 1- нұсқа
1.Халық ауыз әдебиеті деген не?
а) Халық арасында ауызша шығарылып, ұрпақтан ұрпаққа жеткен шығармалар.
ә) Оқиғаны күшейтіп, үлкейту б) Халық ауыз әдебиетінің бір түрі.
в)Өтірік өлең
2. Халық ауыз әдебиетінің түрлері:
а) Ертегі, аңыз, батырлар жыры, айтыс т.б ә) Өлең, жаңылтпаш, шығарма
б) Айтыс, ертегі, әңгімелер, прозалар.в) Ереже,өлең,аңыз
3. Әсірелеу-деген не?
а) Батырлар жыры ә) Бір нәрсені немесе оқиғаны күшейтіп, үлкейту
б) Елімізді сыртқы жаудан қорғап қалған батырлар туралы жыр үлгісі
в)Жұмбақ айтыс
4. Жау келгенін білген соң,
Бұл әскерді көрген соң ...-қай жырдан үзінді?
а) Қамбар батыр ә) Тайбурылдың шабысы
б) Ер Тарғын в)Жекпе-жек
5. Қобыланды батырдың тұлпары қалай аталады?
а) Қарақасқа ә) Тайбурыл б) Тарлан в) Жолбарыс
6. Теңеу – деген не?
а) Өмірде болған адамның басынан өткен оқиғалар ә) Оқиғаны күшейтіп, үлкейтіп айту
б) Екі нәрсенің ортақ сипатын, белгілерін табу, ұқсату в) Оқиғаны күшейтіп, үлкейту
7. Ертегінің түрлері қандай?
а) Қасқырлар, түлкілер туралы ә) Кемпір мен шал туралы
б) Шыншыл, Қиял-ғажайып және жануарлар туралы в) Аңдар туралы
8. Жазылуы бірдей,бірақ мағынасы әртүрлі сөздерді қалай атаймыз?
а)Метаграмма ә)Шарада б)Омоним в)Синоним
9.Әдеби ертегіні белгілеңіз:
а)Сатқын жапалақ ә)Қорқыт б) Қарабатыр в)Бауырсақ
Мәтінмен жұмыс Үш дос
Көп пәтерлі үйдің ауласында у-шу. Кішкене-кішкене балалар ойыншықтарын алып шығып, асыр салып ойнайды да жатады. Бүгін де Айдар мен Әлемгер трамвайын әкеліп, ақаулы жерін жөндеп, біраз әуре болды. Бұлардың жанына Самат келді. Ол трамвайдың иесі Айдарға:
Ойындарыңа мен де қосылайыншы, - деп өтінді. Айдар:
Ойынға қоспаймыз, - деді бірден кесімін айтып. Сөйтіп, Саматтың
бетін қайтарып тастады.
Самат біраз қарап тұрды да томсырайған күйі үйіне қарай беттеді. Келесі күні Самат өрт сөндіретін қызыл машинасын алып шықты. Жанына Әлемгерді қосып алды. Әлемгер кіммен болмасын тату ойнайтын. Ойынның неше түрлісін тауып, қыздырып ала жөнелетін. Бұлар «өртке» су құйып, сөндіріп, баланы алып шығып, жедел-жәрдем көрсетіп, ойнап жүрді.
Осы кезде Айдар да аулаға шықты. Әлемгер Айдарға:
- Кел! Ойынға сен де аралас, -деді. Айдардың өзінің кешегіісі есіне түсті.
- Самат мені ойынға қоса ма? – деп қипақтады.
- Кел, ойнай ер. Мен ойыншығымды қызғанатын сен сияқты емеспін. Өрт сөндіру үшін қолдың көп болғаны жақсы, - деп Самат Айдардың қолынан ұстап, ойынға өзі араластырды.
Айдар қиналып, екі беті қып-қызыл болып:
- Самат кешегімді кешір, мен енді ойыншығымды қызғанбаймын, - деді.
Содан бері үшеуі тату ойнайтын болды.
10. Мәтінге сай мақал
а) «Ердің анасы – елдің анасы» б) «Ең жақсы әдет - жомарттық»
ә) «Өнерлі өрге жүзер» в) «Оқу-инемен құдық қазғандай»
11. Айдардың ұялған қылығы
а) қызғаншақтық ә) өтірік айту б) жуастықв) тентектік
12.Айдар мен Әлемгердің бірінші күнгі ойындары
а) жедел жәрдем ә) адамдарды құтқару б) трамвай жөндеу в) құрылысшы болу
Мәтінмен жұмыс. Жолдыаяқ – ақылды ит
Жолдыаяқ екеуіміз бұта-жыңғылдардың арасымен өтетін жалғыз аяқ жолмен келе жаттық. Бір кезде Жолдыаяқ жақын тұрған бұтаның арғы шетіне жүгіріп барып, алдыңғы аяғын көтеріп тұра қалды. Мен итімнің бұл қылығына таң-тамаша болып, оған жақындадым. Оның қарсы алдынан құрдың балапаны шыға келіп, қайтадан бұта-бұтаның арасымен жорғалап қаша жөнелгенін көрдім. Бір қызығы, Жолдыаяқ оны қуған жоқ, дереу кері бұрылып, бұтаны бір айналып өтті де, екінші бір жерге барып қайтадан артқы аяғымен тік тұра қалды. Қарасам, тағы да балапан құрдың алдынан шығыпты. Байғұс құр не істерін білмей, енді тіпті басқа жаққа қаша жөнелді. Жолдыаяқ бәрібір оны жібермеді, өзге иттер құсап артынан қуып аса көп қиналмай-ақ, тағы да алдынан шықты. Құдды бір өзінің асқан ақылдылығын танытып, құрдың кеткен бағытын дәл аңғарып, оның одан кейін не істейтінін қапысыз бағдарлай алғанын білдіргендей, үнемі оның жолын кесумен болды. Бір қызығы, оған тиіспейді де, ойын ойнағандай масаттанып, «не істейін» дегендей, мен жаққа қарап қояды. Ал құрдың балапаны болса, шыр-шыр етіп, қалай қашса да қарсы кезігіп, амалы таусылып, шыбын жанын қоярға жер таппады. Мен оны қатты аяп кеттім.
– Жолдыаяқ, болды енді, тиіспе!- деп дауыстадым итіме. Сол-ақ екен, Жолдыаяқ оны әурелеуін қойды. Көзімен ұзатып сап, ойыны қанған баладай өзіне-өзі разы болып, тілін салақтатып қасыма келді. Құрдың балапаны бір бұтадан екіншісіне кетіп, одан үшіншісінен асып, көзден ғайып болды.
Осылайша, Жолдыаяқтың асқан ақылдылығына әбден көзім жетті.
13.Шығарманың идеясына сәйкес келетін жауапты таңдаңыз?
а) Бала мен ит
ә)Ит пен балапан
б)Жеті қазынаның бірі, баланың досы әрі серігі –Жолдыаяқтың ақылдылығын паш ету
в) Балапанның әрекеті
14.Егер сіз баланың орнында болсаңыз қандай әрекетке барар едіңіз?
а) Ешкімнен қорықпаушы едім. ә)Итіме қарамаушы едім.
б) Жолдыаяққа тиіскізбей, балапанды ұясына шейін апарып салушы едім.
в) Балапанды суға тастар едім
15.Мәтінге басқаша қандай тақырып лайық деп ойлайсыз?
а) Төртмезгіл ә) Жыл мезгілі б) Жолдағы оқиға в)Екі дос
ортамен тығыз байланыстамыз. Біздің айналамыз көзімізге көрінетін, көрінбейтін, ұстай алатын, сезе алатын, сезе алмайтын заттар мен құбылыстардан тұрады . Адам қоғамда, табиғатта, болып жатқан өзгерістерден үнемі хабардар болуы керек. Мұны түсіну үшін болып жатқан құбылыстарды дұрыс қабылдап, саралап, әлемнің ақпараттық бейнесі туралы түсінік қалыптастыра алуымыз қажет.
Біз мынадай түсініктермен танысамыз:
Мегаәлем: бұл топқа галактика, жұлдыздар, ғаламшарлар, яғни үлкен көлемді нысандар кіреді.
Макроәлем: адам өлшемдерімен салыстыруға болатындай тірі және өлі табиғаттан тұрады.
Микроәлем: өлшемдері өте кішкентай нысандардан – молекула, атом сияқты нысандардан тұрады. Ал барлық нысандар заттардан тұрады. Зат дегеніміз бізді қоршаған нәрселер – ауа, жер, су, адам және т.б.
Микроәлем, макроәлем, мегаәлемдерді келесі параметрлермен өлшеп салыстыруға болады:
1) арақашықтықты өлшеу бірліктері (м, км, см, және т.б),
2) салмақты өлшеу бірліктері (г, кг, т, фунт және т.б)
Сонымен қатар, бұл түсініктер бір –бірімен тығыз байланысты және бірі –бірінен соң шынжыр (цепочка) тәріздес келеді. Олар бір –бірін құрайды. Табиғатта бұл құрылым былай сипатталады: дене – зат – молекула - атом – электрон – протон. Егер де бір электрон бірдеңеге ұшыраса, онда оның атомы қирайды да (машинаның бір болты түсіп қалса, не болар еді?), ол өз кезегінде молекуланың бұзылуына әкеліп соғады. Мәселен, қантты өртесе, ол қант емес көмірге айналады. Осылайша, қарапайым мысалдан-ақ, зат құрамындағы өте кішкентай электрон деген бөлшектің табиғатта атқаратын қызметінің аса маңызды екенін түсінуге болады. Айналамыздағы кез-келген зат туралы осыны айтуға болады.
1911 жылы ағылшын ғалымы Э. Резерфорд ұсынған атом құрылысының моделі планетарлық жүйені еске түсіреді. Күнді айналған ғаламшарларға ұқсайды. Сондықтан оны «Атомның планетарлық моделі» деп те атайды. Күнді айнала қозғалған планеталар сияқты, оң зарядты ядроны теріс зарядты электрондар айналады. Атом көлемі күн жүйесінің аса кішірейген көшірмесі сияқты. Атом құрылысы мен аспан денелері арасындағы ұқастық таңғажайып. Бұл ұқсастық - әлемнің біртұтастығының өте айқын дәлелі.
Табиғатта кездейсоқтық жоқ, әр заттың өз орны, өз реті, өз жолы, өз қызметі бар. Яғни, барлық нәрсе өз ішінде көзге көрінбейтін атомдар дүниесінің ішкі заңына бағынады. Сыртқы әлем түгел ғарыш дүниесінің жолымен жүреді. Бұған қарағанда, макроәлем мен микроәлем ұқсас. Өйткені олардың негізі бір, заңы бір.
жүктеу/скачать
Сөз iшіндегі бір буынның көтеріңкі айтылуы сөз екпіні деп аталады. Қазақ тілінде сөз екпіні, негізінен, соңғы буынға түседі. Мысалы: Бала далада ойнап жүр. Сөз ішіндегі екпін дауысты дыбысқа түседі.
Ой екпіні — сөйлемдегі бір сөздің көтеріңкі дауыспен айтылуы. Ой екпіні тұрақты емес. Мысалы, Бүгін әкем ауылға кетті. Әкем ауылға бүгін кетті. Бүгін ауылға әкем кетті.
Тіркес екпіні — бірнеше сөздің тіркесе, тізбектеле біртұтас екпінмен бөлектене айтылуы. Бұл көбінесе күрделі сөздерге, негізгі және көмекші сөздердің тіркесіне тән. Мысалы: мектепке дейін, әке-шеше, әдет-ғұрып т.б.
Дыбыс екпіні — сөз ішінде дыбыстың бөлектеніп, көтеріңкі дауыспен немесе созып айтылуы. Мысалы: по-ой-па-ай, та-ма-ша! Дыбыс екпіні көңіл-күйін білдіретін сөздерді айтуда жиі қолданылады. Айтылуда сөйлеушінің эмоциясын білдіреді.[2]