Албатта села во tab) - 10
бура); ААВС
ABC yu
пеге тек шеңбер:
Елабузурлаб5
естелік,
(©© көHЕ КҮНДЕРДЕН ЖЕТКЕН
жәДІГЕРЛЕР
Достар, жәдігер сөзі парсы тілінен алынған едгор
ескерткіш деген мағынаны білдіреді. Атынан аңғарылып тұрғандай,
«Көне күндерден жеткен жәдігерлер» тарауында біз қазақтың ең бай,
оқып, мағынасын түсініп, өзіміз жиі естіп жүрген кейіпкерлермен
танысатын боламыз.
• Қазақ ауыз әдебиетінің кең тараған саласының бірі – лиро-эпостық
жырлар. Лиро-эпостық жырлардың негізгі оқиғасы көбінесе халык
тың ертедегі әдет-ғұрпына, үйлену салтына байланысты болып
келеді. Басты тақырыбы – жастардың бас бостандығы, олардың
қуанышы мен арман-мүцы, сүйгендеріне қосылу жолындағы көптеген
кедергілерден өтуі, түрлі әрекеттері. Лиро-эпостық жырларда тек
қана ғашықтық, махаббат суреттелмейді, сонымен қатар халықтың
ертедегі салт-санасы, тұрмысы, әдет-ғұрпы да қамтылады.
Лиро-эпостық жырлардың ертеден келе жатқан бірнеше үлгілері
бар. Олар: «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Күлше қыз-
Назымбек», «Мақпал қыз», «Айман-Шолпан» және т.б.
• Ежелгі дәуір әдебиетінің құнды мұрасы – тасқа қашалып жазыл-
ған Орхон-Енисей ескерткіштері туралы терең мәліметтер алып,
сырына қанып, тарихын білу үшін «Күлтегін» жырын оқимыз.
Бұл туралы ғалым 0.Жанайдаров былай дейді: «Бағзы замандарда
түркілер өз әліпбиін ойлап тапты. Ондағы әріптер қар бетіндегі құс
іздеріне өте ұқсас, кішкентай сыналар түріндегі сызықшалармен
бейнеленді. Мұндай жазу сына жазуы деп аталады. Ертеде қағаз
болмағандықтан, ата-бабаларымыз өздерінің сына жазуларын
күміс ыдысқа, ағаш тақталарға, беті тегіс үлкен тас тақталарға
сақталған. Олар Орхон және Енисей сынды Сібір өзендерінің
жазған.
Әсіресе осы құлпытастардағы жазбалар бәрінен де жақсы
маңынан табылды. Сондықтан ғалымдар оларды көне түркі
жазуының Орхон-Енисей ескерткіштері деп атайды».
Сақтар мен ғұндардан кейін тарих сахнасына шығып, бүкіл
дүниені дүр сілкіндірген халық ежелгі түркілер болды. Олар
батысында Византия, оңтүстігінде Парсы елімен, тіпті Үндістанмен,
ал шығысында Қытаймен шектесіп жататын орасан зор мемлекет
құрды. Олардың таңғажайып тарихы қағазға емес, құлпытастарға
кашап жазылған. Скандинавия елдерінің ғалымдары бұл ескерт-
кіштер жазуыми рунь, яғни руна жазуы
деп атады. Бұл сөздің казакша
мағынасы құпия, сыры ашылмаған деген ұтымды білдіреді.
• Ел басына киши күн туғанда жыраулар
жырымен жұртына жебеу
болып, ханның қасынан табылған. Бас кеспек болса да, тіл кеспех.
жок» деп жанға да каскайып тұрып шындықты айта білген Жиембет,
Қазтуған сынды жырауларымыздың жыр-толғауларына да осы
тарауда тәнті болып, жыраулар жырының негізгі мақсат-мүддесімен
танысамыз.
Жырау деген термин өзіміздегі жырлау, жыр айту, жырламақ
сөзінен шыққан. Алғашқыда иыр, шырағу - жыр, жыршы сөзінен
шыққан жырау - өз жанынан өлең-жыр шығарушы әрі бұрыннан
бар жырларды жатқа айтып, ұрпаққа жеткізуші адам. Шоқан
Уәлиханов өз еңбектерінде жырдың белгілі бір әуенмен қобыз арқылы
орындалып, батырлардың ерлік істерін дәріптеуге арналатындығын
айтқан болатын.
Жырау - хан мен халықтың ақылшысы, көреген саясаткер, батыр
басшы. Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет,
Оргасқа, Бұқар, Ақтамберді, Үмбетей, Тәтіқара т.б. жыраулар
толғауларымен жұртқа дем берумен қатар ел басқару ісіне,
самдық-саяси мәселелерді шешуге белсене араласып отырған.
жет кезінде жыраулар хандар мен сұлтандардың шешімдеріне
келіспейтіндігін ашық айтып, өз өміршілерін сынға да алатын
болған. Асанқайғының Әз Жәнібекке, Бұқар жыраудың Абылай
ханға, Шалкиіздің Би Темірге, Жиембет жыраудың Есім ханга
және т.б. жыр арнаулары осыған дәлел.
Жыраулық поэзияда толғау кеңінен қолданылады. Толғау
көшпелі өмір кешкен халықтың өмірлік түйгендерін төгілте айтуға
ең ыңғайлы жанрдың бірі. Толғауда, негізінен, ірі қоғамдық-
әлеуметтік, саяси, философиялық мәселелер қозғалады. Мұнда
риторикалық сұраулар, қайталаулар мен арнаулар сияқты ойды
айшықтау мен ажарлаудың тамаша үлгілері молынан кездеседі.
Көне күндерден жеткен жәдігерлеріміздің иесі өзіміз екенін
ұмытпайық!
І
Tap col
сериясынан
да
Как
XXIX
қисс
км жктің
хиясы
2008
ми
Тусингенинди 50 созбен жаз
