Жапыр-күпыр. О І І І І І
ѕ Н Т Ы І І І
деп жазды:
7-тапсырма. Мәтінді оқып, қандай жанрда жазылғанын анықта. См.
ныптасыңа сұрақтар қой. Толық жауап ала алдың ба?
Шоқанның інісі Мақы (Мақажан) суретші болды. Ол Петербургтеті
керең-мылқаулар мектебінде оқып, білім алған. Кейін түрлі ғылыми
мекемелер мен кітапханаларда суретші болып қызмет істеді. Інісінің
дарынды екенін байқаған Шоқан Мақыны көркемөнер академиясының
шеберханасына орналастырады. Ол онда суретшілік өнермен шұғылт.
данады. Мақы Петербургте он бір жыл турган.
Шоқан арқылы Мақы Петербург пен Омбыда көптеген ғалымдар
мен және қоғам қайраткерлерімен таныс болған. Г.Н. Потанин была
«Көкшетаудан шығып, Уәлихановтардың ауылын іздеп
келе жатып мен қазіргі көзі тірі ағайынды төртеуінің біреуімен қалт.
қысыз байланыс жасайтын болсам, нақ осы Мақымен байланысам го
деп ойладым». Шоқаннан тағылым алған Мақы кетер-кеткенше орыс
халқын өзіне жақын тұтып, оның озық мәдениетін қастерлеумен т.
кен. Атақты архитектор Шота Уәлиханов
- осы Мақының немересі.
Шоқанның тағы бір інісі Мақмүт та агалары сияқты орыс ғалым.
дарымен, жазушы, инженерлерімен жас кезінен араласқан. Сол доо.
тық қарым-қатынастарын өмірінің аяғына дейін үзген емес.
Г.Н. Потанин Уәлихановтардың отбасымен 1895 жылғы Сырым.
беттегі кездесуін өте жылы еске алады. Шоқанның жақын досы по
танинді Уәлихановтар әулеті шын ықыласпен қарсы алып, оның күр-
метіне той-думан жасап, сауық құрған. Г.Н. Потанинге арнайы бәйге
ұйымдастырып, түрлі халық ойындары мен сұңқар салып, құс аулау
сияқты этнографиялық ойындар көрсеткен. Халық ертегілері мен олар
калық өлең-жырларды, аңыз ертегілерді жазып алуы үшін ойгілі ет.
шілер мен жыршыларды шақыртқан.
(Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы шығармаларынан)
Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте демекші, тіл үйрену ешуақытта артықтық етпейді. Қазақ атамның осы сөзінің жаны бар секілді. Дәл қазір 6 сынып оқушысы болсам да, болашақта көп тілді меңгергім келеді. Көп адамнан «Сізге бірнеше тіл білу қажет пе?» деп сұрасаңыз, «жоқ» деп жалтарады. Қазіргі таңда шет тілін меңгермесеңіз де, қазақ тілді ресурстардың жеткілікті екенін айтады. Өкінішке орай, мұндай адамдар біз өмір сүріп отырған қоғамда бар. Меніңше, тілдің пайдасы туралы оны білмейтін емес, білетін адамнан сұрауымыз керек. Себебі қуырдақтың нағыз тіл үйірер дәмін оны татып көрген адам ғана бағалай алады.
Мен ағылшын тілін белгілі бір дәрежеде білемін. Шетелдік азаматтармен еркін тілдесіп, түсінісуге қауқарым жетеді. Дәл қазір екінші тілді меңгеріп жатырмын. Француз тілінде - махаббат, неміс тілінде - қызмет, италия тілінде - құштарлық, ағылшын тілінде - бизнес, орыс тілінде кез келген тақырыпта әңгіме айта аламыз. Мен бұл тұста нақты айтсам да, шынайы мағынасын өздеріңіз де түсініп отырған шығарсыздар. Кітап бір тілден екінші тілге аударылған кезде, көп өзгеріске ұшырайды.Соның салдарынан көп адам оның құнарын байқамайды.
Өзге тілді меңгеру арқылы сіз басқа әлемге енесіз. Оған басқаша көзқараспен қарайсыз. Әлемді басқа қырынан танудың қандай пайдасы бар? Біз өзгелердің мәдениетіндегі дүниені өзімізге сіңістіре аламыз емес пе?
Қазақтың ең орныққан, маңызды қағидасының бірі осы – үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету. Ұрпақтарға ең үлкен тәрбиені де осы бір ауыз сөзбен бойына сіңірген.
Үңілсек, бұл сөзде үлкен философия жатқан сияқты. Өзімізден үлкенді құрметтесек, өзімізден кішіге иіліп ізет көрсетсек, адамзатты сыйлаған, бәрімен жақсы қарым-қатынаста болмаймыз ба? Ал күллі адамзатты сыйласаң, өзің де сыйлы боласың, құрметке бөленесің.
Қазақта отбасының әр мүшесінің өз орны бар. Шектен шығып бара жатқан кісіні «Өз орныңды біл!» деген бір ғана сөзбен тоқтатқан. Балалары ата-әжесін, әке-шешесін құрметтейді, олар айтқан сөзге тоқтайды. Аға-әпкелері іні-қарындастарына қамқор болады, келіндер үлкенге тік қарамай, даусын бәсеңдетіп сөйлейді. Дастархан басында отырғанда да осы қағида сақталады. Үлкендер–төрде, олардың жанын ала бере, оң жағында қыздар, сол жағында ұлдары, одан төменірек балалар, келіндер жайғасады. Төр – құрметті орын. Сондықтан да онда құрметті кісілер отырады.
Бұрынғы уақыттарда ауылдағы, ру ішіндегі не ел арасындағы дау-дамайды да үлкендер шешетін болған. Ақсақалдар отырысында шешілген байламға екі жақ та тоқтаған. Оған қарсы шықпаған. Қазіргі соттың үкімінен де артық бағаланған десек қателеспеспіз.
Кішілер үлкенге құрмет көрсетеді. Ол құрмет өмірдің әр алуан кездерінде әр түрлі формада жүзеге асады. Кішкентайында үлкеннің жолын кеспейді, оларға әрдайым сіз деп сөйлейді, тіл қайтармай, айтқанын бұлжытпай орындайды. «Сен демек қиын емес пе, бұрынғы туған үлкенге?!» деп Шортанбай Қанайұлы қазақтың танымын көрсетеді. Басқа қарсылықтарды былай қойғанда, тек «сен» деп сөйлеудің өзін өте оғаш санаған. Бала кезінен-ақ қонақты күтіп ап, олардың қолына су құйып қызмет жасау үйдің кіші балаларының еншісінде болған. Есесіне үлкендер оларға ризашылығын батасымен, мейіз-өрік, тәттісімен білдіретін болған.