"Шоқан - тұңғыш саяхатшыдеген тақырыпта әртүрлі ақпарат көздерінен мәлімет жинап, Шоқанның саяхат жасаған жерлері туралы, сол жолда жазған еңбектері туралы жазу
Қазақ халқына кеңінен танымал көркем жырлардың бірі — «Қыз Жібек» жыры. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, дүниеге көзқарасын, ұғымын білдіретін әңгеме.
«Қыз Жібек» жыры, әңгімесі қазақ хылқының сол кездегі көшпелі салтын білдіреді, сондай салт, сондай дәстүр орнаған қоғамда туып-өскен адамның көзқарасы қандай екенін көрсетеді. Ескі көшпелі өмірдің сұлу табысы деп бағалауға сай жырлардың бірі- «Қыз Жібек» екені даусыз.
Жырдың халық арасына кең тараған да, аз тараған да нұсқалары бар. Бірақ барлық нұсқалары мен версияларына ортақ бір сюжеттің бары анық. Жырдың қысқаша әңгімесі мынадай. Ертерек заманда Жағалбайлы деген елдің Базарбай деген байы болады. Оның Төлеген, Сансызбай атты екі ұлы болады. Базарбай асқан байлығымен танымал болса да екі ұлына қыз айттырмайды, есейгенде қылыңдықты өздері табады деп ойлайды. Төлеген ер жетіп, жігіт болған соң маңайдағы елден өзіне лайық қыз іздеуді бастайды.
Ешқандай сұлу ұнамай жүрген кезде, сондай бір алыс елде Қыз Жібек деген сұлу бар екенін естиді. Қыздың салтанаты мен келбетінің асқан сұлу екендігін және ол да өзіне лайық жігіт таппай жүргендігін естіп, жүз жылқы айдап, қыздың елін іздеп кетеді. Арада көп уақыт өтеді, сұлу қызы бар деген елдерге сый-сыйапат жасап, даңқын шығарып жүреді.
Аяғында Қыз Жібектің ағасы, ақылшысы болып жүрген Қаршыға деген адамға кез болады. Қаршыға Төлегенді көшінің соңынан ертіп, қарындасын көрсетпекші болады. Көш бойынан талай сұлуды көреді. Жібек қыздардың ішінде болмайды, ол көштің алдында, ақ күйменің ішінде, ешкімге көрінбей жеке кетіп барады екен. Қуып жеткен Төлегенге Жібек жүзін көрсетеді де, Төлеген – күйеу, Жібек -қалыңдық болып, біраз уақыт бірге болады.
Бразилия. Бұлардың саусақпен санарлық аймақтарында ғана ұлттық киімдер сақталған. Әйелдер астына крахмалданған белдемшелер, үстіне ашық-шашық келетін саиа киеді. Вата деген бос тұратын кофта да бар. Ерлердікіне ұқсайтын аяқ киімдері таманко болса, чинелас деген сүйретпелері тағы бар. Әдемі шаш үлгілерін жасап, тюрбан киеді, мойындары мен білектеріне тастардан, құс қанаттарынан жасалған әшекей бұйымдар тағады.
Египет. Ежелгі Египетте бүрмеленген, жапсырмаланған киімдер киілген. Олар мүлде жыртылмайтын. Онан бері қаншама ғасыр өтті, киімдер де өзгерді. Бірақ киімдерінің материалы мен тігісі әлі күнге дейін сапалылығымен ерекшеленеді.
Сауд Арабиясы. Араб түбегінің кейбір аймақтарында әйелдер абая киеді. Абая – үстіге киетін ұлттық киім. Оның құрамында жұқа әрі жұмсақ матадан жасалатын жамылғы-плащ (кейде біз білетін той көйлектеріне ұқсайды) бар. Олар көзге түспес үшін көбіне қара түсті абая киеді.
Ресей. Орыс әйелдерінің киімдері жейдеден (кейде бірнеше), сарафаннан, понядан (жүннен тоқылған белдемше), аяқ киімнен, белдіктен, басқа тағатын бұйымнан және әшекейлерден тұрады. Бойдақ және тұрмыс құрған қыздардың бас киімдерінің айырмашылығы бар. Бұлар ХІІІ ғасырда фин-угор халықтарынан енген екен. Тұрғындар XVII ғасырға дейін былғары етіктер мен кебістерді кисе, кейіннен қонышы қысқа туфлилерге ауысты.
Үндістан. Бұл елдің ұлттық киімі адамның қай аймақта тұратындығына байланысты. Олардың сари аталатын дәстүрлі киімдерінің мыңдаған жылдық тарихы бар. Тіпті, қазіргі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай келеді. Жібектен жасалған киімді киген үнді қыздары әлем жігіттерінің көз құртына айналуда.
Қытай. Қытай ұлттық киімі дегенде ең алдымен ханьфумен танысқан жөн. Себебі, қытайлықтар ұзақ уақыт бойы Хань әулетінің киімдерін киіп жүрген, осыдан ханьфу деген атау шықты. Бұдан басқа, ұлттық киімнің астынан ципао аталатын ұзын көйлек киіледі. Қытай монархиясының дәурені аяқталғанда ципао әйелдердің күнделікті тұрмысқа киетін киіміне айналып кетті.
Жапония. ХІХ ғасырдан бері бұл елдің ұлттық киімі кимоно болып келеді. Сонымен қатар, гейшалардың да жұмыс киімі болып кеткен. Құрылымы жағынан, кимоно иық пен белді ғана бөліп көрсетіп тұрады да, дененің басқа тұстарын байқатпайды. Осындай киімдегі қыздың қасында әрбір жапондық жігіт өзін самурай сезіне алады.
Индонезия. Бали аралдарын мекен ететін индонезиялықтардың ерекше биін әйтеуір бір жерден көзіңіз шалған болар. Олардың көбі әлі күнге дейін ұлттық көйлектерін киеді және оны өз елінің негізгі нышаны санайды. Ұлттық киімдері ұзын етекті саронг аталатын матадан, кебайя деген жеңі ұзын келетін блузкадан, жіңішке белдік стагеннен тұрады.
АҚШ. Солтүстік Америка құрлығының ең алғашқы тұрғындарының ұрпағы өздерінің салт-дәстүрлерін қадір тұтады. Ұлттық киімдері бисермен, құс қанатымен безендіріледі
Англия. Англия салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа бай болғанымен, нақты ұлттық киімдері жоқ. Алайда, үлгі ретінде моррис биін билеушілердің кәстөмдері айтылады.
Германия. Неміс әйелдері мен ерлерінің ұлттық киімі тархтен деп аталады, ал тек әйелдерге тән киім дирндль екен. Трахтен атауы романтизм дәуірінде пайда болған. Германияда дәл осы кезеңде ұлттық дәстүр, яғни, адамдардың өмірі, әні, тағамы, мерекесі, киімі туралы айтыла бастады.
Қазақ халқына кеңінен танымал көркем жырлардың бірі — «Қыз Жібек» жыры. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, дүниеге көзқарасын, ұғымын білдіретін әңгеме.
«Қыз Жібек» жыры, әңгімесі қазақ хылқының сол кездегі көшпелі салтын білдіреді, сондай салт, сондай дәстүр орнаған қоғамда туып-өскен адамның көзқарасы қандай екенін көрсетеді. Ескі көшпелі өмірдің сұлу табысы деп бағалауға сай жырлардың бірі- «Қыз Жібек» екені даусыз.
Жырдың халық арасына кең тараған да, аз тараған да нұсқалары бар. Бірақ барлық нұсқалары мен версияларына ортақ бір сюжеттің бары анық. Жырдың қысқаша әңгімесі мынадай. Ертерек заманда Жағалбайлы деген елдің Базарбай деген байы болады. Оның Төлеген, Сансызбай атты екі ұлы болады. Базарбай асқан байлығымен танымал болса да екі ұлына қыз айттырмайды, есейгенде қылыңдықты өздері табады деп ойлайды. Төлеген ер жетіп, жігіт болған соң маңайдағы елден өзіне лайық қыз іздеуді бастайды.
Ешқандай сұлу ұнамай жүрген кезде, сондай бір алыс елде Қыз Жібек деген сұлу бар екенін естиді. Қыздың салтанаты мен келбетінің асқан сұлу екендігін және ол да өзіне лайық жігіт таппай жүргендігін естіп, жүз жылқы айдап, қыздың елін іздеп кетеді. Арада көп уақыт өтеді, сұлу қызы бар деген елдерге сый-сыйапат жасап, даңқын шығарып жүреді.
Аяғында Қыз Жібектің ағасы, ақылшысы болып жүрген Қаршыға деген адамға кез болады. Қаршыға Төлегенді көшінің соңынан ертіп, қарындасын көрсетпекші болады. Көш бойынан талай сұлуды көреді. Жібек қыздардың ішінде болмайды, ол көштің алдында, ақ күйменің ішінде, ешкімге көрінбей жеке кетіп барады екен. Қуып жеткен Төлегенге Жібек жүзін көрсетеді де, Төлеген – күйеу, Жібек -қалыңдық болып, біраз уақыт бірге болады.
Бразилия. Бұлардың саусақпен санарлық аймақтарында ғана ұлттық киімдер сақталған. Әйелдер астына крахмалданған белдемшелер, үстіне ашық-шашық келетін саиа киеді. Вата деген бос тұратын кофта да бар. Ерлердікіне ұқсайтын аяқ киімдері таманко болса, чинелас деген сүйретпелері тағы бар. Әдемі шаш үлгілерін жасап, тюрбан киеді, мойындары мен білектеріне тастардан, құс қанаттарынан жасалған әшекей бұйымдар тағады.
Египет. Ежелгі Египетте бүрмеленген, жапсырмаланған киімдер киілген. Олар мүлде жыртылмайтын. Онан бері қаншама ғасыр өтті, киімдер де өзгерді. Бірақ киімдерінің материалы мен тігісі әлі күнге дейін сапалылығымен ерекшеленеді.
Сауд Арабиясы. Араб түбегінің кейбір аймақтарында әйелдер абая киеді. Абая – үстіге киетін ұлттық киім. Оның құрамында жұқа әрі жұмсақ матадан жасалатын жамылғы-плащ (кейде біз білетін той көйлектеріне ұқсайды) бар. Олар көзге түспес үшін көбіне қара түсті абая киеді.
Ресей. Орыс әйелдерінің киімдері жейдеден (кейде бірнеше), сарафаннан, понядан (жүннен тоқылған белдемше), аяқ киімнен, белдіктен, басқа тағатын бұйымнан және әшекейлерден тұрады. Бойдақ және тұрмыс құрған қыздардың бас киімдерінің айырмашылығы бар. Бұлар ХІІІ ғасырда фин-угор халықтарынан енген екен. Тұрғындар XVII ғасырға дейін былғары етіктер мен кебістерді кисе, кейіннен қонышы қысқа туфлилерге ауысты.
Үндістан. Бұл елдің ұлттық киімі адамның қай аймақта тұратындығына байланысты. Олардың сари аталатын дәстүрлі киімдерінің мыңдаған жылдық тарихы бар. Тіпті, қазіргі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай келеді. Жібектен жасалған киімді киген үнді қыздары әлем жігіттерінің көз құртына айналуда.
Қытай. Қытай ұлттық киімі дегенде ең алдымен ханьфумен танысқан жөн. Себебі, қытайлықтар ұзақ уақыт бойы Хань әулетінің киімдерін киіп жүрген, осыдан ханьфу деген атау шықты. Бұдан басқа, ұлттық киімнің астынан ципао аталатын ұзын көйлек киіледі. Қытай монархиясының дәурені аяқталғанда ципао әйелдердің күнделікті тұрмысқа киетін киіміне айналып кетті.
Жапония. ХІХ ғасырдан бері бұл елдің ұлттық киімі кимоно болып келеді. Сонымен қатар, гейшалардың да жұмыс киімі болып кеткен. Құрылымы жағынан, кимоно иық пен белді ғана бөліп көрсетіп тұрады да, дененің басқа тұстарын байқатпайды. Осындай киімдегі қыздың қасында әрбір жапондық жігіт өзін самурай сезіне алады.
Индонезия. Бали аралдарын мекен ететін индонезиялықтардың ерекше биін әйтеуір бір жерден көзіңіз шалған болар. Олардың көбі әлі күнге дейін ұлттық көйлектерін киеді және оны өз елінің негізгі нышаны санайды. Ұлттық киімдері ұзын етекті саронг аталатын матадан, кебайя деген жеңі ұзын келетін блузкадан, жіңішке белдік стагеннен тұрады.
АҚШ. Солтүстік Америка құрлығының ең алғашқы тұрғындарының ұрпағы өздерінің салт-дәстүрлерін қадір тұтады. Ұлттық киімдері бисермен, құс қанатымен безендіріледі
Англия. Англия салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа бай болғанымен, нақты ұлттық киімдері жоқ. Алайда, үлгі ретінде моррис биін билеушілердің кәстөмдері айтылады.
Германия. Неміс әйелдері мен ерлерінің ұлттық киімі тархтен деп аталады, ал тек әйелдерге тән киім дирндль екен. Трахтен атауы романтизм дәуірінде пайда болған. Германияда дәл осы кезеңде ұлттық дәстүр, яғни, адамдардың өмірі, әні, тағамы, мерекесі, киімі туралы айтыла бастады.