Тоғыз-құмалақ — қазақтың ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі, ақыл-ой ойыны. ТарихыӨңдеу Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал кейбір мамандардың айтуынша, оның пайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы әбден мүмкін. Тоғыз-құмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең кең тараған ойын болатын. Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы – 2 қазан, 18 отау, 162 құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-тоғыздан салынған сексен бір құмалақ тиесілі. Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс орталықтарында тоғыз-құмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың бөлімшелері мен үйірмелері ашылған. Бүгінде Қазақстанда осы жұмыстардың ұйытқысы болып отырған танымал бірнеше азаматтар бар. Солардың ішінде тоғыз-құмалақ федерациясының президенті Әлихан Байменов, вице-президенті Сардар Шәріпов пен «Таңғажайып тоғыз-құмалақ» кітабының авторы, тоғызқұмалақтан мемлекеттік жаттықтырушы Мақсат Шотаев деген азаматтардың есімін атау тұрарлық. Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері тоғыз-құмалақ жылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз-құмалақ федерациясының ықпалы зор болып отыр. Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір-түкпірінде үйірмелер ашылып, тоғыз-құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді. Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны – бастаушы, қарымта жүріс жасаған ойыншыны – қостаушы деп атайды. Кейде бастаушы үшін – ақ жағы, қостаушы үшін қара жағы деген тіркестерді де қолданамыз.
мен істедім,өсірдім,тарттым,алдым,білдім
сен істедің,өсірдің,тарттың,алдың,білдің
сіз істедіңіз,өсірдіңіз,тарттыңыз,алдыңыз,білдіңіз
ол істеді,өсірді,тартты,алды,білді
біз істедік,өсірдік,тарттық,алдық,білдік
сендер істедіңдер,өсірдіңдер,тарттыңдар,алдыңдар,білдіңдер
сіздер істедіңіздер,өсірдіңіздер,тарттыңыздар,алдыңыздар,білдіңіздер
олар істеді,өсірді,тартты,алды,білді
настоящее время;
мен істеп тұрмын,өсіріп жүрмін,тартып тұрмын,алып тұрмын,біліп тұрмын
сен істеп тұрсың,өсіріп жүрсің,тартып тұрсың,алып тұрсың,біліп тұрсың
сіз істеп тұрсыз,өсіріп жүрсіз,тартып тұрсыз,алып тұрсыз,біліп тұрсыз
ол істеп тұр,өсіріп жүр,тартып тұр,алып тұр,біліп тұр
біз істеп тұрмыз,өсіріп жүрміз,тартып тұрмыз,алып тұрмыз,біліп тұрмыз
сендер істеп тұрсыңдар,өсіріп жүрсіңдер,тартып тұрсыңдар,алып тұрсыңдар,біліп тұрсыңдар
сіздер істеп тұрсыздар,өсіріп жүрсіздер,тартып тұрсыздар,алып тұрсыздар,біліп тұрсыздар
олар істеп тұр,өсіріп жүр,тартып тұр,алып тұр,біліп тұр