Ребят даю 40б 1. Ыңғайлас СҚС (Соединительные ССП)
Жай сөйлемдердің істің, оқиғаның бір мезгілде немесе бірінен соң бірі болғанын,болып жатқанын,
болатынын хабарлайды.
(Простые предложения повествуют о действии, происходящем в одно и то же время или друг за другом) Жалғаулықтар (Союзы): және, әрі, да, де та, те
Мысалы: Биыл жайлауда болдым және ағамның үйіне бардым.
Оспан жүгіре жөнелді, мен де артынан ілестім. Менде әрі құжат жоқ, әрі үйдің нөмірі жоқ.
2. Қарсылықты СҚС (Противительные ССП)
Жай сөйлемдердің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы келеді.
(Простые предложения выражают друг-другу ротивопоставление) Жалғаулықтар (Союзы):бірақ, дегенмен, сонда да, алайда, сөйтсе де, сөйткенмен, әйтсе де, солай бола тұрса да, солай болғанмен т.б.
Мысалы: Баянның даусы жақсы, бірақ ол өлең
айтуға ұялады. Менде ондай өнер бар деп ойламаймын, дегенмен биді өнерім жеткенше билеп беремін.
3. Себеп-салдар СҚС (Причинно-следственные ССП)
Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің себебін, салдарын,
нәтижесін білдіреді.
(Второе простое предложение поясняет следствие, причину,
вывод, результат того, о чем говорилось в первом предложении)
Жалғаулықтар (Союзы):
өйткені, сондықтан, себебі, сол үшін, неге десең, сол себепті т.б.
Мысалы: Менің кім
екенімді Жұмабайға айтып берді, сондықтан ол менімен қысылмай сөйлесті. Біз кешке мектепке барамыз, өйткені
онда салтанатты кеш болады.
4. Кезектес СҚС (Последовательные ССП)
Жай сөйлемдердегі іс-қимылдың кезектесіп келетінін білдіреді.( Жалғаулықтар (Союзы):
бірде, біресе, кейде.
Мысалы: Олар біресе тоқтап демалады, біресе күн ұзақ жүріп алады. Балалар бірде ән шырқайды, бірде өзенге барып шомылады.
5. Талғаулы СҚС (Разделительные ССП)
Жай сөйлемдеріндегі айтылған іс-әрекеттің біреуі ғана орындалатыны болжамдалады.
Жалғаулықтар
не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, әлде, әйтпесе, әдетте не, мейлі т.б.
Мысалы:Ертерек үйге дәрігер шақыру керек немесе ауруханаға бару керек. Сіз менің жалақымды беріңіз, әйтпесе біз қоштасамыз.
6. Түсіндірмелі СҚС «Іліктес» деп те аталады.
Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің мағынасын түсіндіріп
тұрады.(Второе простое предложение
разъясняет содержание первого предложения) Жалғаулықтары жоқ.
Бірінші сөйлемнен кейін қос нүкте қойылады Бірінші сөйлем сонша, соншама,соншалық, сондай, сол деген сөздері
болса – сызықша қойылады. Мысалы: Қорыққаны сонша – орнынан тұра алмай қалды. Өз жөні бар әркімнің: аққу – көкте, көбелек – шөпте.
Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлемнің түрлері
(Виды сложносочиненных предложений без союзов)
1. Ыңғайлас СҚС (Соединительные ССП)
Жай сөйлемдер бір мезгілде, бір мәнде немесе олар бірінен соң бірі болып, іргелес, жалғаулықсыз байланысады.
) Мысалы: Өнерді түсінбейтін инженер – инженер емес, қиялдай алмайтын сәулетші – сәулетші емес.
Олар төмен түсіп еді, жол екіге бөлінді. Маған ойыншық берді, ағама доп берді.
2. Қарсылықты СҚС (Противительные ССП) Жай сөйлемдер интонация немесе орын тәртібі арқылы байланысады. Сөйлемдердің араларына үтір мен сызықша қойылады.
Мысалы: Әрі сүйреді, бері сүйреді, - түк істей алмады. Күн жауып кетті, - оны елеген ешкім болмады. Бас болу оңай, - бастамақ қиын. Ойымда талай әңгімелер, дастандар жүрген сияқты еді, - біреуі де аузыма түспей қойды.
3. Себеп-салдар СҚС (Причинно-следственные ССП) Жай сөйлемдер интонация және орын тәртібі арқылы байланысады.
Сөйлемдердің араларына қос нүкте қойылады.(Простые предложения связаны между собой интонационно или порядком соединения слов. Между предложениями ставится двоеточие)
Мысалы:Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас: қар суы сықылды тез суалар. Оларға рақмет айту керек: ұмытқанымызды еске салды. Мәліметтердің дұрыс-бұрыстығын тексеру қиын: бір істеген жұмысты қайта істеу керек.
4. Кезектес СҚС (Последовательные ССП)
Жалғаулықсыз кезектес салалас құрмалас сөйлем болмайды, себебі жалғаулығын алып тастаса, бұл сөйлемнің мағынасы ыңғайлас салаласқа ауысады.
5. Талғаулы СҚС (Разделительные ССП) Талғаулы салалас үш жай сөйлемнен құралады да, алғашқы екеуі ма, ме сұраулы шылаумен қолданылып, соңғы сөйлем алғашқылардың
іс-әрекетін қорытындайды.
Мысалы:
Ауырып отырды ма, кешегі оқиға есіне түсті ме, бүгін ол ешкіммен сөйлеспеді. Бүгін сендер киноға барасыңдар ма, циркке барасыңдар ма, мен ертеңгі емтиханға дайындаламын.
6. Түсіндірмелі СҚС «Іліктес» деп те аталады.
Бұл сөйлем әрқашанда жалғаулықсыз болады.
Мысалы: Қорыққаны сонша – орнынан тұра алмай қалды. Өз жөні бар әркімнің: аққу – көкте, көбелек – шөпте.
Менің анам – жер бетіндегі ең аяулы жан. Мен оны шексіз жақсы көремін. Оны белгілі бір нәрсе үшін жақсы көремін деп айта алмаймын. Оған бар болғаны менің өмірімде бар болғаны үшін алғыс айтамын. Мен оны мақтан тұтамын. Одан асқан маған жақын жан жоқ. Ол өте сұлу. Оның сылдырлаған күлкісі мен қоңыр көздерін жақсы көремін. Аялы алақанындағы жылуын сөзбен айтып жеткізе алмаймын. Менің анам өте мейірімді. Ол барлық адаммен тіл табыса алады. Қиын-қыстау кезеңде алақанымен аялап, қолдау көрсете біледі. Анам шыр етіп осы дүниеге келген сәттен бағып-қағып келеді. Анама маған осы күнге дейін жасағандарының барлығы үшін алғыс айтамын. Өзім де оған көмек қолын созып отыруға тырысамын. Әдетте үй ішін жинап, ауыр сөмкелерді көтерісуге көмектесемін.
Ол 1929 жылы тапсырма беруші сияқты негізделді. Ал 1939 жылға 10 желтоқсан күні мемлекеттік қорықтың мәртебесін алды. Теңіздің құрғауына байланысты судың тұздылығы нормасынан шектен шықты. Тұщы судың жоқтығы малдың өмір сүруін қиындатады. 1982 – 1991 жылдар аралығында 260 астам құландар республиканың басқа қорықтарына ауыстырылған. 137 бастардағы жемісі қалған 50 ерекшерек қиырлар. Қазіргі таңда жылдық қорытынды бойынша құлан саны 20-25 басқа көбейді. Барсакелмес қорығында флора және фаунаның сирек кездесетін түрі бар. Балықтар саны жылдан жылға өсуде. Жуырда Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университеттің ғалымдары студенттермен бірлесіп экономика,экология және ботаниканы жаңартуда. Қорық бай кітапхананы арқасында өз оқырмандары және оны табады жануартану және өсімдіктануды табиғи лабораторияға айналып кетеді. Бүгінгі күннің басты мәселесі: 100-150 000 га және 400 000 га жерді сақтап, өсімдіктерді көбейту. Барсакелмес – республикадағы 9 қорықтың ішіндегі ең ерекшесі және оның өркендеуіне барлық қазақстандықтар қызығуы керек.