Переведите
енисей өзенінің бойынан құпия жазуы бар құлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды н.к. видзен, с. у. ремезев айтқан. сондай-ақ сібірде айдауда жүрген швед офицері и. т. страленберг пен немістің белгілі ғалымы д. г. мессершмид те ақпарат берген. олар құпия жазулар туралы деректерді xviii ғасырдың бас кезіне жазған мақалалары мен хаттарында келтірген. бұл жазулардың құпиясы бір жарым ғасырға жуық ашылмады. ғалымдар қанша үңілсе деб оның әліпбилік негізінтаба алмады. сондықтан алғашқыда олар "руна (белгісіз) жазу" деп аталды. алайды ғылыми херттеулер олардың түркі жазулары екенін анықтады.
1893 жылғы қарашада дания корольдігі ғылым академиясыны мәжілісінде вильгельм томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. ғалым ұзақ зерттеп, зерделеп, орхон мен енисей өзендірген бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін тапқанын хабарлады. ғалым ең алдымен "тәңір" және "түрік" сөздерін оқыған еді.
дәл осы кезде академик в. в. радлов та өз бетінше ізденіп, руна жауздың он беске жуық әрпін анықтаған еді. арада көп уақыт өтпей, в.в. радлов орхон өзенінің бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, аударып шықты. кейін орыс түркітанушылары көп зерттеді л. н. гумилев орхон жазба ескерткіштерін "көк түріктердің өздері туралы жазған шежіресі" деп бағалады.
Жаздың жарқыраған күні. Дала ерекше әдемі. Онда ақ, сары, қызыл, көк гүлдер құлпырып өсіп тұр. Алыстан дала гүлдері көз тартады. Жайқалған гүлдердің үстінде аралар ұшып жүр.
Бір кезде ара мен көбелек өте жақын кездесіп қалды. Сол кезде ақшыл көбелек араға тіл қатты:
— Сен, ара, ана гүлден мына гүлге ұшып-қонып не іздеп жүрсің?
— Ә, мен жұмысшы арамын ғой. Мен жаз шыға сала алғашқы гүлдердің шырынын сорып, гүл тозаңын жинап омартаға тасимын. Біз тасыған гүл шырыны мен тозаңы — аралардың өскелең ұрпағы және ұрпақ өрбітетін аналықтар үшін нағыз керек тамақ. Біз, жұмысшы аралар, аналықтарды, аталықтарды асырап отырмыз. «Қыстың қамын жаз ойла» деген даналық сөздер дәл біз үшін айтылғандай. Біз жаз бойы еңбек етеміз. Гүл шырынын, тозаңын іздеп бармайтын даламыз жоқ. Жұмысшы аралардың әкелген шырындары мен гүл тозаңдарынан тәтті бал пайда болады. Біз күн суыта ұямыздың тесіктерін жел, суық кірмес үшін тығындап, бекітеміз де, қаһарлы қыстың суығында бал жеп қыстан шығамыз, - деді жұмысшы ара.
— Ал мен болсам көбелекпін. Мен орамжапырақ және сол тұқымдас өсімдіктердің жапырақтарына жұмыртқа саламын. Менің жұмыртқаларымнан шыққан құрттарым орамжапырақтың жапырақтарын жеп адамға залалын тигізеді. Ал сен ара, керісінше адамға пайдаңды тигізеді екенсің. Сенің балың — адамға дәрі, - деді көбелек.
— Рақмет, көбелек, уақыт тығыз, мен басқа гүлдерден шырын соруға кеттім. Уақыт — алтыннан да қымбат. Сау бол! - деді ара.
— Сау бол, ара, нағыз еңбексүйгіш екенсің!
2. тапсырма. Мәтіннен түбір сөзге, туынды сөзге бір-екі мысалдан жазыңыз.
Түбір сөз:
Туынды сөз:
тез керек