Ханның қанаты: Арқада жер жетпейді Бурабайға, Бөленген бұйра сыпсың қарағайға. Бұлт құшқан мәңгі мең-зең Көкшетауға Бөлектеу: «Ой, бауырым!» – дер анадайда. Оқжетпес найза қия – қыранға ұя, Қарасаң, жанның шері тарамай ма? Солардың ортасында Бурабай көл Мөп-мөлдір, дөп-дөңгелек ұқсайды Айға. Бурабай – Арқа аралы, жер еркесі, Ертеде қоныс болған Абылайға. Бауырында Бурабайдың қалың ағаш, Көкшенің жалыменен біткен жалғас. Арудың ақпен өрген тұлымындай Қарағай, қызыл қайың, тал аралас. Ертеде жел өтпейтін қызыл ағаш, Дариға, бұл күндерде жап-жалаңаш! Қабірінен әулиенің алашқа артық, Ертеде Абылайға орда болған ағаш. Ордасын сол ағаштағы Абылайдың Меккедей тәуеп қылған тамам алаш. Қиын күн туған алаш баласына, Шұбырып жапанның сар даласында, Кез болған, жаудан үркіп, «Ақтабанға», Дұшпанның қалғандай боп табасына. Арқаға аяқ салып, түскен барып Екі оттың – орыс, қытай арасына. Күндерде сонау қара, тапсырған ел Тағдырын Абылайдай данасына. Сол күнде ел қорғаған Абылайдың Қылсаң да аз қанша тәуеп моласына. Алыстан орыс, қытай – ауыр салмақ, Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ. Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау, Дағдарған алаш енді қайда бармақ? Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап. Күндердің бір күнінде хан Абылай Қалмаққа (ойына алды) ойран салмақ. Ханынан «Аттан!» деген сөз шыққан соң, Ордаға батыр, билер келді андап. Жиылды өңшең ноян ығай-сығай, Байжігіт, Тасболат пен би Толыбай, Ту баста Абылайды хан көтерген Қамқоры Қарауылдың шешен Қанай, Ашуы жауған қардай, шөккен нардай Қарт қыран Қанжығалы қарт Бөгенбай, Бөкеңнің жас жолбарыс жеткіншегі Аузынан жалын шашқан жас Жанатай, Найзасын нажағайдай ойнататын Жас барыс бәсентиін Сарымалай. Балталы, екпінді оттан Оразымбет, Сырғалы, шапшаң оқтан ер Елшібек, Өзіне тірі жанды тең көрмейтін Тәкаппар Қошқар ұлы ер Жәнібек, Қалданға ханмен бірге тұтқын болған Жолдасы Абылайдың батыр Жәбек, Майданда от шашқандай оқ шашатын Сырттаны Бәсентиін ер Сырымбет – Осындай өңшең көкжал жиылысты Күңіреніп жолбарыстай: «Жау қайда?» – деп. Әрі ақын, әрі батыр Қарабұжыр, Айтатын өрлеп барып аспанға сыр. Бұқар мен Тәтіғара жырлағанда, Толқынды тұңғиық боп төгілер жыр. Осылай думанменен күндер өтіп, Батырлар ерікті енді жатқанға құр. Аттан деп әлі айтпаған Абылайға Көкжалдар дей бастады: «Жүр енді, жүр!» Алайда Абылайдан сөз болмады, Сондықтан бұғып, бықсып туды күбір. Жиналған өңшең бөрі Бурабайға, Алаштың Кебесіндей ізгі жайға. Батырлар бұғаудағы арыстандай, Абылай тұңғиық бір терең ойда. Бәрі де ел қорғаны – батыр, билер, Аттанбай тек жатудан таппай пайда: «Жүрелік, жау басынар!» деген сөзбен Салады Қанай биді Абылайға. Би Қанай: «Бұ қалай?»– деп бастағанда, Абылай сұрайды одан: «Баян қайда? «Қанайым, ойың удай, тілің шаян, Амал не, келген жоқ қой батыр Баян. Көп жаудың албастысы, ел еркесі Баянның батырлығы алашқа аян. Баянның аруақты құр атынан Көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян? Наркескен, өрттей ескен, қайтпас болат Баянсыз қанатымды қалай жаям?! Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай, Келмесе қандыбалақ батыр Баян!» – Деген соң ойы теңіз хан Абылай, Аяңдап батырларға қайтты Қанай. Байлаулы бөрілерді аза қылмай, Кестелеп, сөзбен сипап айтты Қанай. Күңдеу ме, көтеру ме, кім біліпті, Батырлар десті жалғыз: «Баян бала-ай!» Көкшенің бауырында өңшең көкжал Күңіреніп күтіп жатты күндер талай. «Жау!» десе, жатпайтұғын батыр Баян, Апырм-ай, келмеуінің мәні қалай? Мына шумақтарда ханның қанаты туралы айтылады.
Ұлт қаһарманы: Жас Баян жауды талай көрмеп пе еді, Сорғалап сұңқардайын төнбеп пе еді, Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап, Сан қолға аш бөрідей кірмеп пе еді?! Жебесі көбе бұзып, жүректі үзбей, Найзасын, сірә, шалғай сермеп пе еді? *** Арқада бір өзенді дер Обаған, Сол жерде азғана Уақ қоныс қылған. Уақтың ерте күнде өжет-қайсар Ер Көкше, Ер Қосайдай ері болған. Сол ері ерте күннің – Ер Көкшенің Нәсілінен қайтпас алмас Баян туған. Баянның ер ағасы батыр Сары, Қос қыран тізе қосып жауын қуған. Айналып оны айт, мұны айт, Баянды айт, Ер Баян алашының бетін жуған. Ол күндер аз қазақ пен қалың қалмақ Қыран мен қара құстай алысқан шақ. Баласы алты алаштың Абылайдың Астында ақ туының табысқан шақ. Қазақтың батырлары бәрі қыран, Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап. Осы жерде ұлт қаһарманы екенін айтады.
3-тапсырма. Мәтінді түсініп оқы. Негізгі және қосымша ақпаратты анықта.
Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов — қырғыз халқының ұлы жазушысы. Ол 1928 жылы туған. Қазақ жазушысы – Мұхтар Әуезов: «Орта Азия мен Қазақстанда Шыңғысқа тең келер қаламгер жоқ. Шыңғыс — қазақ, қырғыз халықтарының ортақ перзенті», — деген еді.
Ш. Айтматовтың балалық шағы Ұлы Отан соғысы (1941-1945) кезінде өтті. Сондықтан ол шығармаларында ауыл өмірін, қарапайым еңбек адамдарының соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі өмірін суреттеген. Ш. Айтматовтың шығармалары әлемнің 100-ден астам тіліне аударылған.
Арқада жер жетпейді Бурабайға,
Бөленген бұйра сыпсың қарағайға.
Бұлт құшқан мәңгі мең-зең Көкшетауға
Бөлектеу: «Ой, бауырым!» – дер анадайда.
Оқжетпес найза қия – қыранға ұя,
Қарасаң, жанның шері тарамай ма?
Солардың ортасында Бурабай көл
Мөп-мөлдір, дөп-дөңгелек ұқсайды Айға.
Бурабай – Арқа аралы, жер еркесі,
Ертеде қоныс болған Абылайға.
Бауырында Бурабайдың қалың ағаш,
Көкшенің жалыменен біткен жалғас.
Арудың ақпен өрген тұлымындай
Қарағай, қызыл қайың, тал аралас.
Ертеде жел өтпейтін қызыл ағаш,
Дариға, бұл күндерде жап-жалаңаш!
Қабірінен әулиенің алашқа артық,
Ертеде Абылайға орда болған ағаш.
Ордасын сол ағаштағы Абылайдың
Меккедей тәуеп қылған тамам алаш.
Қиын күн туған алаш баласына,
Шұбырып жапанның сар даласында,
Кез болған, жаудан үркіп, «Ақтабанға»,
Дұшпанның қалғандай боп табасына.
Арқаға аяқ салып, түскен барып
Екі оттың – орыс, қытай арасына.
Күндерде сонау қара, тапсырған ел
Тағдырын Абылайдай данасына.
Сол күнде ел қорғаған Абылайдың
Қылсаң да аз қанша тәуеп моласына.
Алыстан орыс, қытай – ауыр салмақ,
Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ.
Артында – ор, алдында – көр, жан-жағы жау,
Дағдарған алаш енді қайда бармақ?
Сол кезде елге қорған болған Абылай,
Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап.
Күндердің бір күнінде хан Абылай
Қалмаққа (ойына алды) ойран салмақ.
Ханынан «Аттан!» деген сөз шыққан соң,
Ордаға батыр, билер келді андап.
Жиылды өңшең ноян ығай-сығай,
Байжігіт, Тасболат пен би Толыбай,
Ту баста Абылайды хан көтерген
Қамқоры Қарауылдың шешен Қанай,
Ашуы жауған қардай, шөккен нардай
Қарт қыран Қанжығалы қарт Бөгенбай,
Бөкеңнің жас жолбарыс жеткіншегі
Аузынан жалын шашқан жас Жанатай,
Найзасын нажағайдай ойнататын
Жас барыс бәсентиін Сарымалай.
Балталы, екпінді оттан Оразымбет,
Сырғалы, шапшаң оқтан ер Елшібек,
Өзіне тірі жанды тең көрмейтін
Тәкаппар Қошқар ұлы ер Жәнібек,
Қалданға ханмен бірге тұтқын болған
Жолдасы Абылайдың батыр Жәбек,
Майданда от шашқандай оқ шашатын
Сырттаны Бәсентиін ер Сырымбет –
Осындай өңшең көкжал жиылысты
Күңіреніп жолбарыстай: «Жау қайда?» – деп.
Әрі ақын, әрі батыр Қарабұжыр,
Айтатын өрлеп барып аспанға сыр.
Бұқар мен Тәтіғара жырлағанда,
Толқынды тұңғиық боп төгілер жыр.
Осылай думанменен күндер өтіп,
Батырлар ерікті енді жатқанға құр.
Аттан деп әлі айтпаған Абылайға
Көкжалдар дей бастады: «Жүр енді, жүр!»
Алайда Абылайдан сөз болмады,
Сондықтан бұғып, бықсып туды күбір.
Жиналған өңшең бөрі Бурабайға,
Алаштың Кебесіндей ізгі жайға.
Батырлар бұғаудағы арыстандай,
Абылай тұңғиық бір терең ойда.
Бәрі де ел қорғаны – батыр, билер,
Аттанбай тек жатудан таппай пайда:
«Жүрелік, жау басынар!» деген сөзбен
Салады Қанай биді Абылайға.
Би Қанай: «Бұ қалай?»– деп бастағанда,
Абылай сұрайды одан: «Баян қайда?
«Қанайым, ойың удай, тілің шаян,
Амал не, келген жоқ қой батыр Баян.
Көп жаудың албастысы, ел еркесі
Баянның батырлығы алашқа аян.
Баянның аруақты құр атынан
Көп қалмақ болмаушы ма ед қорқақ қоян?
Наркескен, өрттей ескен, қайтпас болат
Баянсыз қанатымды қалай жаям?!
Би Қанай! Аттанбайды хан Абылай,
Келмесе қандыбалақ батыр Баян!» –
Деген соң ойы теңіз хан Абылай,
Аяңдап батырларға қайтты Қанай.
Байлаулы бөрілерді аза қылмай,
Кестелеп, сөзбен сипап айтты Қанай.
Күңдеу ме, көтеру ме, кім біліпті,
Батырлар десті жалғыз: «Баян бала-ай!»
Көкшенің бауырында өңшең көкжал
Күңіреніп күтіп жатты күндер талай.
«Жау!» десе, жатпайтұғын батыр Баян,
Апырм-ай, келмеуінің мәні қалай?
Мына шумақтарда ханның қанаты туралы айтылады.
Ұлт қаһарманы:
Жас Баян жауды талай көрмеп пе еді,
Сорғалап сұңқардайын төнбеп пе еді,
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап,
Сан қолға аш бөрідей кірмеп пе еді?!
Жебесі көбе бұзып, жүректі үзбей,
Найзасын, сірә, шалғай сермеп пе еді?
***
Арқада бір өзенді дер Обаған,
Сол жерде азғана Уақ қоныс қылған.
Уақтың ерте күнде өжет-қайсар
Ер Көкше, Ер Қосайдай ері болған.
Сол ері ерте күннің – Ер Көкшенің
Нәсілінен қайтпас алмас Баян туған.
Баянның ер ағасы батыр Сары,
Қос қыран тізе қосып жауын қуған.
Айналып оны айт, мұны айт, Баянды айт,
Ер Баян алашының бетін жуған.
Ол күндер аз қазақ пен қалың қалмақ
Қыран мен қара құстай алысқан шақ.
Баласы алты алаштың Абылайдың
Астында ақ туының табысқан шақ.
Қазақтың батырлары бәрі қыран,
Сонда да бір батыр жоқ Баяндай тап.
Осы жерде ұлт қаһарманы екенін айтады.
3-тапсырма. Мәтінді түсініп оқы. Негізгі және қосымша ақпаратты анықта.
Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов — қырғыз халқының ұлы жазушысы. Ол 1928 жылы туған. Қазақ жазушысы – Мұхтар Әуезов: «Орта Азия мен Қазақстанда Шыңғысқа тең келер қаламгер жоқ. Шыңғыс — қазақ, қырғыз халықтарының ортақ перзенті», — деген еді.
Ш. Айтматовтың балалық шағы Ұлы Отан соғысы (1941-1945) кезінде өтті. Сондықтан ол шығармаларында ауыл өмірін, қарапайым еңбек адамдарының соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі өмірін суреттеген. Ш. Айтматовтың шығармалары әлемнің 100-ден астам тіліне аударылған.
Объяснение: