Адамның табиғатқа әсерінен жануарлар мен өсімдіктер қырғынға ұшырауда, соның салдарынан ағзаның көптеген түрлері жойылып кету шегіне жетті. Мәселен, 90-жылдардың ортасына дейін, 40 жыл бойы бөкен Қазақстандағы негізгі кәсіптік жануар болды. 1991-1993 жылдар аралығында 800-900 мың бөкендер бар еді. 1998 жылы - 470 мың, 2001 жылы - 80 мың, ал 2003 жылы бар болғаны 21 мың бөкен қалды. Үкімет каулыларымен бөкендердің барлық түрін аулауға тыйым салынды. Бөкен Қызыл кітапқа енгізілген жоқ, бірақ осал, тіпті қиын-қыстау қауіп төнген түр мәртебесінде тұр. Оның санын қалпына келтіруде едәуір каржы салынып, аң шаруашылығы мен өзге ұйымдардың қарқынды күш жұмсауы қоса тапсырылды. Сөйтіп бөкен саны 30 мыңға жетті. Бірақ 2015 жылы бөкен ауруға ұшырап, 30 мыңнан бөкеннен 10 мың бөкен қалды.
Көшпелілер тұрмысы – көш Алты құрлықтың алыбы Еуразия даласында жыл құсындай жосыла көшкен көшпенділер туралы пікір көп. Ғалымдардың бір тобы көшпенділік мәнін ұлы даламен байланыстырса, Еуропалық әдебиеттің басым бөлігі «жабайы варваларға» теңеді. Ал көшпенді халықтың жасаған жорықтары тек «жабайы варварлардың басқынышылығы» деп бағаланды. Ал көш туралы әлі де болсын көңіл көтеретін еш пікір айтылмады. Бар болғаны қазіргі Африка халықтарынң сәл ертеректеу жасаған миграциясы болып шықты. Шын мәнінде осылай ма? Алып Еуразияның кіндігінде көшпенді бабаларымыз бағытсыз, мақсатсыз көшіп-қонып жүре берген бе? Бірнеше тәулікке созылған көштің бар болғаны миграциялаудың «сыпайы» түрі болып шыққаны ғой? Тым болмаса көшпенділер тұрмысы әлемдік өркениетке тамшыдай болсын үлесін тигізді ме? Осы сұрақтарға көшпенділердің заңды жалғасы ретінде жауап беріп көрейікші. Не үшін көшті? Осы жерде керемет бір парадокс бар. Отырықшы ел - өз-өзін аман сақтау үшін егістігін кеңейтіп, тамақ таму үшін тұрғылықты жерінде тұрақтап қалу керек. Ал көшпенді халыққа керісінше, тамақ табу үшін көшу қажеттілігі туды. Бірақ бұлай десек, көшпенділерді нағыз қанағатсыз, ал көштің – «қарын тойдыру» мақсатында жасалған әрекет деген ойға қаламыз. Алайда ең бірінші көштің көшпелі тұрмыстың қиындығынан туғаны сөзсіз. Әрине әртүрлі географилық ортаның әсері мен климаттың өзгеруін жоққа шығара алмаймыз, ол анық. Бірақ көшудің негізгі факторларының бірі – табиғи ресурстарды сақтау десек қалай қарайсыз? Ал көшпенділер нағыз табиғи, экологиялық жүйенің қорғаушылары дегенге сенер ме едіңіз?Сену қиын, алайда отырықшы халыққа қарағанда, көшпенділер көбірек экологияны сақтап қалды. Ал көш сол жүйені іске асыратын алтын көпір болды. Мысалы отырықшы халық бір аумақта, атамекенім деп 30-40 жыл, не одан да көп жылдар бойы тұра беруі мүкін. Егін егін егіп, бау-бақша салу үшін жердің шүйгінін, топырақтың құнарын таңдайды. Бірақ бірнеше ғасырдан кейін сол құнарлы топырақ эрозиясының қайта түзілуі үшін тағы бірнеше ғасыр күту керектігін білетін шығарсыз? Ал көш тұрмысындағы көшпелілер топыраққа да, жерге де, ғасырларға созылатын зиян келтірмеді. Керісінше қол жануарлары өсімдік тұқымының жаңаланып отыруына себепші болды. Арғы бабаларымыздың «жер-ана» деп қастерлеп, жер асты байлығы мен ресурстарына қол созбаудың мәні осында болса керек. Сол себепті көшпенділерге «атамекеннен» гөрі, «ата қоныс» деген ұғым жақын болды.
Адамның табиғатқа әсерінен жануарлар мен өсімдіктер қырғынға ұшырауда, соның салдарынан ағзаның көптеген түрлері жойылып кету шегіне жетті. Мәселен, 90-жылдардың ортасына дейін, 40 жыл бойы бөкен Қазақстандағы негізгі кәсіптік жануар болды. 1991-1993 жылдар аралығында 800-900 мың бөкендер бар еді. 1998 жылы - 470 мың, 2001 жылы - 80 мың, ал 2003 жылы бар болғаны 21 мың бөкен қалды. Үкімет каулыларымен бөкендердің барлық түрін аулауға тыйым салынды. Бөкен Қызыл кітапқа енгізілген жоқ, бірақ осал, тіпті қиын-қыстау қауіп төнген түр мәртебесінде тұр. Оның санын қалпына келтіруде едәуір каржы салынып, аң шаруашылығы мен өзге ұйымдардың қарқынды күш жұмсауы қоса тапсырылды. Сөйтіп бөкен саны 30 мыңға жетті. Бірақ 2015 жылы бөкен ауруға ұшырап, 30 мыңнан бөкеннен 10 мың бөкен қалды.
Алты құрлықтың алыбы Еуразия даласында жыл құсындай жосыла көшкен көшпенділер туралы пікір көп. Ғалымдардың бір тобы көшпенділік мәнін ұлы даламен байланыстырса, Еуропалық әдебиеттің басым бөлігі «жабайы варваларға» теңеді. Ал көшпенді халықтың жасаған жорықтары тек «жабайы варварлардың басқынышылығы» деп бағаланды. Ал көш туралы әлі де болсын көңіл көтеретін еш пікір айтылмады. Бар болғаны қазіргі Африка халықтарынң сәл ертеректеу жасаған миграциясы болып шықты. Шын мәнінде осылай ма? Алып Еуразияның кіндігінде көшпенді бабаларымыз бағытсыз, мақсатсыз көшіп-қонып жүре берген бе? Бірнеше тәулікке созылған көштің бар болғаны миграциялаудың «сыпайы» түрі болып шыққаны ғой? Тым болмаса көшпенділер тұрмысы әлемдік өркениетке тамшыдай болсын үлесін тигізді ме? Осы сұрақтарға көшпенділердің заңды жалғасы ретінде жауап беріп көрейікші.
Не үшін көшті?
Осы жерде керемет бір парадокс бар. Отырықшы ел - өз-өзін аман сақтау үшін егістігін кеңейтіп, тамақ таму үшін тұрғылықты жерінде тұрақтап қалу керек. Ал көшпенді халыққа керісінше, тамақ табу үшін көшу қажеттілігі туды. Бірақ бұлай десек, көшпенділерді нағыз қанағатсыз, ал көштің – «қарын тойдыру» мақсатында жасалған әрекет деген ойға қаламыз. Алайда ең бірінші көштің көшпелі тұрмыстың қиындығынан туғаны сөзсіз. Әрине әртүрлі географилық ортаның әсері мен климаттың өзгеруін жоққа шығара алмаймыз, ол анық. Бірақ көшудің негізгі факторларының бірі – табиғи ресурстарды сақтау десек қалай қарайсыз? Ал көшпенділер нағыз табиғи, экологиялық жүйенің қорғаушылары дегенге сенер ме едіңіз?Сену қиын, алайда отырықшы халыққа қарағанда, көшпенділер көбірек экологияны сақтап қалды. Ал көш сол жүйені іске асыратын алтын көпір болды. Мысалы отырықшы халық бір аумақта, атамекенім деп 30-40 жыл, не одан да көп жылдар бойы тұра беруі мүкін. Егін егін егіп, бау-бақша салу үшін жердің шүйгінін, топырақтың құнарын таңдайды. Бірақ бірнеше ғасырдан кейін сол құнарлы топырақ эрозиясының қайта түзілуі үшін тағы бірнеше ғасыр күту керектігін білетін шығарсыз? Ал көш тұрмысындағы көшпелілер топыраққа да, жерге де, ғасырларға созылатын зиян келтірмеді. Керісінше қол жануарлары өсімдік тұқымының жаңаланып отыруына себепші болды. Арғы бабаларымыздың «жер-ана» деп қастерлеп, жер асты байлығы мен ресурстарына қол созбаудың мәні осында болса керек. Сол себепті көшпенділерге «атамекеннен» гөрі, «ата қоныс» деген ұғым жақын болды.