І.Оқылым. Мәтінді оқып, төмендегі тапсырмаларды орында. Еліміз тәуелсіздігін алып, өз алдына дербес мемлекет бола бастаған күннен-ақ азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына үлкен мән беріліп келеді. Бұған басты дәлел- Ата заңымыздың түгелдей азаматтардың құқықтарына, бостандықтарына, мүдделеріне арналғандығы. Бұл – демократиялық ашық қоғамда өмірдегі барлық құндылықтардың ішінде адам құқықтары мен бостандықтары өте маңызды болып саналатындығының айғағы.
Тәуелсіздікке қол жеткізу қаншалықты қиын болса, оны сақтап, нығайту жолындағы қиындықтарды еңсеру де оңай емес екені тарихтан белгілі.
Заң- қоғамның негізгі тірегі. «Қоғам» деп отырғанымыз – біздер. Әр адам өз елінің де, өзге елдердің де заңына бағынуға міндетті. Өмірдегі жағымсыз жағдайлардың көбі осы заң талаптарын білмегендіктен туындайды.
Бала - ел азаматы. Сондықтан оның құқықтары мен заңды мүдделері 200 жылы қабыданған «Балалар құқы туралы заңмен» қорғалады. Ата-ана, қамқорлыққа алу органдары, сот, прокурор бала құқығын қорғайды.
Заң бойынша бала сыйға не мұраға алған мүлікті меншіктеуге құқылы, сондай-ақ еңбек етіп, пайда табуға, пәтер иесі болуға, т.б. құқылы. Мемлекетіміз көпбалалы отбасыларға мемлекет тарапынан түрлі көмек көрсетеді.
Осылай еліміздің азаматтары заңмен қорғалуға құқылы.
1. Тест тапсырмасын шеш. 5
1. Конституция не үшін қажет?
А. адам құқығын қорғауға В. заңнан қорғануға С. басқа елдің заңына бағынбауға
2. Демократиялық қоғамда не құнды болып саналады?
А. білім В. өмір С. мүлік Д. бәрі дұрыс
3. Қоғам деп нені айтамыз?
А. жер В. халық С. әлеуметтік топ
4. Бала мүлік иесі бола алады ма?
А. әрине, бола алады В. Жоқ, кәмелетке толғанша бола алмайды
5. Азамат мүддесі дегеніміз не?
А. құқығы В. білімі С. ойлау қабілеті
Дастарқанның жалпы көрінісі, оның әсем жасалуы, тағамдарды бір-бірімен үйлестіріп, рет-ретімен беру тәбеттің ашылуына жақсы әсер етеді, тәбет жақсы ашылса тағам да жақсы сіңеді.
Мерекелік дастарқанның сән-салтанаты бәрімізге белгілі болар. Иә, көздің жауын алатын, әсемделген дастарқан! Дәмді дайындалып, әсемдеп қойылған тағамдар. Ал мерекелік дастарқанның қандай талаптарға сай болуы керек екенін бәріміз бірдей білеміз бе?
Мерекелік дастарқан. Ең күрделісінен – мерекелік тағамнан басталық. Мерекелік дастарқан үстінде қажеттінің бәрі де болғанымен, артық ешнәрсе тұрмауға тиіс. Оған қажетті ыдыс-аяқты қалай орналастыру, яғни сервиздеу керек? Дастарқан басында отыратын әр адамға екі нәлбек (тарелка) қояды: оның үлкеніне қою тағам, ал кішісіне салқын тағам салынады. Нәлбектің оң жағына пышақ (жүзін нәлбекке қаратып) пен қасықты, сол жағына айырды қояды. Қасық пен айырдың ойық бетін астына қаратып төңкереді. Десертке арналған қасықты, жеміске арналған пышақты нәлбектен әрірек, стол жиегіне параллель тастайды (бір кезде оларға да кезек келеді). Салқын тағамдар, ащы тұздықтар, тұзды тағамдар бүкіл дастарқан үстіне біркелкі етіп қойылады.
Қолмен ауыз сүртетін орамалдарды (қағаз және мата) салқын тағам салынатын әр нәлбектің үстіне қояды (қонақтар отырғаннан кейін әрқайсысы мата орамалмен өздерінің тізесін жабады). Тұзды тағамдардың қасығы ерекше бөлек болуы тиіс. Егер арнаулы қасық болмаса, таза пышақтың ұшымен алады.
Бірқатар салқын тағамдарға арнап ортақ құралдар – қалақша, қасық және айыр беріледі.
Қазы-қарта, әртүрлі шұжықтарды жұқалап кеседі де қатарластырып жалпақ ыдысқа салады. Оларды дастарқанға қояр алдында өз ыдыстарынан нәлбектерге аударады. Майға қалбырланған балық салынған ыдыстың жиегін айналдыра лимон тілімдерін қоюға болады, балықты жер алдында оған лимон шырынын құйып дәмдейді. Дүкеннен сатып алынған ірімшіктің қабығын аршып, жұқалап турап қояды.
Сары майды тоңазытқыштан тамақтанудан бірнеше минут бұрын шығарып, ыдысқа салады. Ақ нан мен қара нанды жұқалап турап, дастарқанның әр жеріне қояды. Нанды тістеп жемей аз-аздан үзіп жеген дұрыс.
Дастарқан басында отыратын әр адамға арнап минералды су немесе жеміс шырынын ішетін фужер қойылады.
Салқын тағам үшін әдетте тәбет ашатын ащы бұрышты тағамдар беріледі. Олар — әр түрлі тұздалған өнімдер, маринадтар, ысталған тағамдар. Бұл тағамдарды көктермен (петрушка, аскөк, пияз т.с.с) әсемдейді. Салқын асты аздап жеп, негізгі тағамның алда екенін естен шығармау керек.
Мерекелік дастарқан жайған кезде үй бикесінің берілетін тағамдар мәзірін қонақтарға алдын ала білдіріп, ескерткені дұрыс. Сонда қонақтардың әрқайсысы қай тағамнан қанша жеу керек екенін өздері шешеді.
Мерекелік дастарқанға қойылатын сұйық тағам онша ауыр болмауы тиіс. Ол мөлдір сұйық сорпа немесе аздаған қо бар жеңіл сорпа болуы керек. Осындай сорпамен бірге әдетте арасына ет, балық не көкөніс салып пісірілген бәліштер береді.
Сорпаны арнаулы кеселерге немесе шұңғыл шағын нәлбектерге құйып берген дұрыс. Оны ас үйде алдын ала жеке кеселерге бөліп құюға болады. Сол сияқты сорпаға арналған үлкен форфор ыдыс болса, алдымен соған құйып, дастарқан басында-ақ жеке кеселерге бөліп құяды.
Сорпа құйылған кесені немесе нәлбекті дастарқан басында қисайтып түбін тақырлап ішкен орынсыз. Оның үстіне төгіп дастарқанды былғап алуыңыз мүмкін. Егер сорпа ішінде кесек тауық еті немесе мал еті болса, оны сорпаны тауысқаннан кейін ғана жеген дұрыс. Кеседегі сорпа таусылмаса, етті одан аламын деп киіміңізге немесе көршіңізге сорпа шашыратып алуыңыз мүмкін.
Қою тағамды берер алдында әдетте аздап үзіліс жасайды, үзіліс кезінде қонақтар тамақ жеуден «тынығып», бой жазады. Әр қонақтың сыбағасын оның оң жағынан, ортақ табақты сол жағынан береді. Кейде ортақ табақты дастарқанның ортасына қояды (егер қонақ көп болса, онда бірнеше жерден қоюға болады) да, оны салып жейтін бірнеше қасық әкелінеді.
-Кожа, давай ешь! Наслаждайся! - говорят ему, но он не ест и сувает свой шапан (плащь) в еду и говорит:
-Ешь мой шапан. ешь,- и молча сидит. Тогда хозяин свадьбы:
-Что вы творите? Ваш шапан ест мясо?
Тогда Кожа:
Ты оказывается не уважаешь человека а уважаешь одежду на нем, по этому я даю еду моему шапану! отвечает он.