Ajosha

25.03.2021 05:55 •  Қазақ тiлi

Нужна буду при многом благодарен! Туған ӛлкенің табиғаты, сұлулығы, кеңдігі, байлығы мен құндылықтары

Шығыс Қазақстан алқаптарында табиғи жағдайлардың алуан түрлі
болып келуіне орай, оның табиғат ландшафтарындағы жануарлар әлемі мен
ӛсімдіктер дүниесі де сан алуан болып қалыптасқан. Облыс аумағының 50-ге
дейін жететін табиғат ланшафтарында құстардың 400 түрі, 115 түрлі
сүтқоректілер, бауырымен жорғалаушылардың 27 түрі, 5 қосмекенділер түрі
ұшырасса, құрт-құмырсқа мен жәндіктердің 15 000 -нан астам түрі бар, 3500
түрлі ӛсімдік ӛседі.
Жеріміздің геологиялық тарихының аласапыранды болып келуі
ӛлкедегі жер қойнауында жез, мырыш, қорғасын, күміс, алтын, платина
сияқты полиметалл кендерінің, сондай-ақ титан, галлий, индий, таллий,
селен, теллур тәрізді сирек кездесетін металдардың – барлығы 50 түрлі
құрауыштарды қамтитын пайдалы кен қазбаларының мол қорының түзілуіне
тікелей ықпал етті. Аталған пайдалы қазбалардың кӛпшілігі бойынша біздің
облысымыз ТМД елдері және дүние жүзінде жетекші орындарды иеленеді.
Мұражайда минералдармен, тау жыныстарынан құралған топтамалармен,
түсті және сирек металл кендерінің түрлерімен, әшекейлік және бағалы тас
үлгілерімен, с.с. құрылыс пен отын ӛнеркәсіптерінде қолданылатын шикізат
түрлерімен танысуға болады. Олардың қатарында – кӛмір қышқылды мыс
тұзынан құралған ашық жасыл түсті минерал тас – малахит, кӛк тас,(лазурит)
танталит, минералды кварцтың бір түрі яшма, әйнек тәрізді жылтыр минерал
тас – опал, кварц текті қатты асыл тас – жүзақ (агат), турмалин және
зүбәржат (изумруд), бетонитті саз балшық, әкті минерал (гипс), ізбес т.б.
кӛптеген бағалы шикізаттар.
Ертістің мол сулы арналары бастауын Алтай тауларынан алады. Жалпы
Ертіс ӛзенінің ӛзі де Моңғол Алтайынан басталады. Шығыс Қазақстан
облысында 1200 ӛзен, 2000 кӛл бар. Бұл біздің облысымыз үшін,
Қазақстанның басқа облыстарымен салыстырғанда біршама жоғары
кӛрсеткіш болып есептеледі. Ертіс ӛзенінің неғұрлым мол сулы арналарын
Ӛскемен, Бұқтырма, Шүлбі сияқты үш электр станциялары реттейді. Үйдене,
Үлбі сияқты шағын тау ӛзендерінде де электр станциялары бар.
Шығыс Қазақстан аумағында Алтай – Саян тау жүйесінің шеткері
батыс алқаптары орналасқан. Ӛлкеміздегі ең биік шың (4506м.) – Белуха
тауында Мұзарт шыңды, биік таулы тундра ландшафтарын аласа тау
бӛктерлері алмастырса, шалғынды тау бӛктерлері үстіртті жондарға ұласып
кетеді. Біртіндеп аласара келіп үстіртті дӛңес жондар Зайсан
қазаншұңқырының жартылай шӛл жазық далаларымен шектеседі.
Ӛлкеміздегі таулы мұзарт алқаптардан басталатын ландшафтарлың кӛптігі
сондай, олар құрлықтың тропиктік және субтропиктік ландшафт типтерінен
басқа ландшафт түрлерінің барлығын қамтиды.
Шығыс Қазақстан облысы – Қазақстанның орманға ең бай ӛлкелерінің
бірі болып саналады. Орман типтерінің – майқарағайлы, шыршалы,
балқарағайлы, жапырақты, қайыңды сияқты алуан түрлі болып келуіне орай,
орманды алқаптарды мекен ететін жануарлар да түрлі – түрлі болып
кездеседі. Шығыс Қазақстан ормандарын – қоңыр аю, құдыр, күзен, бұлғын
құну сияқты сібірлік тайга аңдары мекендейді. Облыстағы кәсіпшілік аң
шаруашылығы да осы аңдарға негізделіп дамыған. Неғұрлым бағалы болып
саналатын, негізінен экспортқа шығарылатын аң терілері біздің
облысымызда дайындалады.
Шығыс Қазақстан облысында айрықша қорғалатын табиғи аумақтар
жүйесі қалыптасқан. Оған бір мемлекеттік Катон-Қарағай ұлттық бағы, екі –
Марқакӛл және Батыс Алтай мемлекеттік табиғи қорық, сондай-ақ 8
республикалық маңызы бар, Құлынжүн және Тарбағатай зоологиялық
қорықшалары, ботаникалық – тӛменгі Тұрғысын, «Қаратал құмдары»,
«Әлет», «Үржар», «Солдат сайы», «Рахман қайнарлары» және облыс
құзырындағы Асубұлақ геологиялық-минерологиялық қорықшалары кіреді.
2003жылы қарамағына республикалық дәрежеде маңызы бар «Синегор
майқарағай тоғайлары» және 5 облыс құзырындағы «Ашутас» геологиялық
палеонтологиялық «Қиын Керіш», «Ӛртең адырлар», «Тархан геологиялық
жер тілігі», «Кӛгілдір шығанақ» геологиялық-петрологиялық табиғат
ескерткіштері кіретін «Семей орманы» қорығы құрылды. Айрықша
қорғалатын табиғи аумақтарға (АҚТА) Риддер қ. ботаникалық бақ, сондай-ақ
республикалық дәрежеде ерекше ғылыми маңызы бар он су қоймалары
қарайды. Шығыс Қазақстан облысы бойынша айрықша қорғалатын аумақтар
облыс жерінің 6 пайызын құрайтын жалпы ауданы 1,7 млн га болатын жерді
қамтиды. Облыста қалыптасқан АҚТА жүйесі сирек және жойылып бара
жатқан ӛсімдіктер мен жануарларды, сондай-ақ кәсіптік маңызы бар аң
түрлерін ӛздері қоныстанған табиғи ортасымен бірге кешенді қорғау
шараларын ұтымды түрде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Жүйе қызметі
ұдайы жақсартылып жетілдіру үстінде. Кӛп ұзамай Шығыс Қазақстанның
теңдесіз алуан түрлі, игеруге ұшырамаған табиғи жануарлар әлемі мен
ӛсімдіктер дүниесін сақтап, одан әрі байытуға айтарлықтай үлес қоса алары
сӛзсіз.

Мәтінмен жұмыс.
1. Мәтіннің негізгі ойы не?
2. Мәтінге жоспар құрыңыз.
3. Мәтінді құрған жоспарыңыз бойынша мазмұндаңыз.
4. Мәтіннен тірек сӛздерді теріп жазыңыз.
5. Мәтіннен тәуелденген, септелген, жіктелген сӛздерді теріп жазыңыз.