Mihailevscaeanica

10.04.2021 23:47 •  Қазақ тiлi

Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданында, Бекетай деген жерде дүниеге келген. Махамбет әкесі Өтемістің ң бірі болған. Әкесін 1816 жылы «үйінде қашқындарды ұстайды» деген айыппен түрмеге қамайды. Бұл қайғылы оқиға 13 жасар Махамбеттің жан дүниесіне өшпес із қалдырады. М.Өтемісұлы батыр, палуан, мерген, домбырашы, күйші, сазгер, ұлт-азаттық көтерілістің жалынды жыршысы, рухани көсемі. Шығармаларының басты тақырыбы: ерлік пен елдік, туған жер, ұлт-азаттық көтеріліс және Исатай образы. Ел мен жер туралы «Қызғыш құс» өлеңінде көлді қорыған кішкентай құс пен өзінің өмірін салыстырып суреттейді. Ерлік туралы 21 тармақтан тұратын «Ереуіл атқа ер салмай» өлеңі ерліктің ұранындай болды. Исатайдың бейнесі «Мұнар күн», «Есіл ер», «Соғыс», «Тарланым», «Тайманның ұлы Исатай» т.б. көрініс табады. Күйлері: «Өкініш», «Қайран Нарын», «Жұмыр қылыш», «Терезе» т.б. Махамбет өмір сүрген заман – көтеріліс, күрес, жорық, қуғын-сүргін жылдары. Ақынның өмірін оның өлеңдерінен анық көруге болады. Махамбет Өтемісұлы жыраулардың «мендік» дәстүрін жалғастырған санаулы ақындардың бірі. Оған «Мен, мен едім, мен едім», «Менің атым – Махамбет», «Мен Өтемістің баласы» т.б. өлеңдері мысал бола алады. Махамбеттің жан-жақтылығын Жәңгір хан да байқап, өзіне жақын ұстайды. Баласы Зұлқарнайынмен бірге Орынборға Махамбетті де бірге аттандырады. Себебі Махамбет өте сауатты, орыс тілін жетік меңгерген, қайсар мінезді, сөзге шешен, батыр, бес тілді білетін жан-жақты дарындылығымен хан баласы үшін тәрбиеші, қорғаушысы, ұстазы, ақылшысы бола білді. Орынборда жүргенде М.Өтемісұлы орыс ғалымы В.И.Даль, А.С.Пушкин, шығыс зерттеушісі Я.В.Ханыков, генерал В.А.Перовский, шекара комиссиясының председателі Г.Ф.Генс, геолог Гернгрес сияқты белгілі тұлғалармен таныс болған. Қарапайым қазақ жігіті білімдарлығы, сауаттылығы, шешендігі, ақылдылығы арқасында олармен тең дәрежеде сөйлесе алған және олар естеліктерінде Махамбетке жоғары бағаларын берген. 1834 жылы Махамбет елге оралғанда Жәңгір хан оны старшын етіп сайлап, Исатайға жаңа қоныс береді. Бұл ханның халық наразылығының алдын алу үшін жасаған айласы болатын. 1830 жылдан бастап Жәңгір хан жақсы жерлерді төре-сұлтан, байларға бөліп беріп, салық санын 10-ға дейін көбейтеді. Бұл 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтеріліске әкелді. Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған 3 мың көтерілісші хан ордасын қоршағанда Жәңгір хан мәселені бейбіт жолмен шешуге уәде беріп, 10 күн рұқсат сұрайды. Осы кезде хан ордасына патшаның қарулы әскері көмекке келіп, көтерілісшілер жеңіліске ұшырайды. Одан кейінгі Махамбеттің өмірі қуғыншылықпен өтеді. 1846 жылы Махамбет Қараой деген жерде Баймағамбет сұлтанның бұйрығымен, Ықылас бастаған бірнеше адамның қолынан қаза табады. Мәтін мазмұны бойынша жоспар құр. Әр абзацтағы тірек сөздерді анықта.