Егер мен депутат болсам, адамдарға қалай жақсы өмір сүруге көмектесу туралы ойланар едім. Қазір көпшілігі жұмыссыз, тұрақты табысы жоқ, ойын-сауық үшін ақша жоқ, немесе үнемі ақша табатын болса, бос уақыты жоқ болғандықтан көпшілігі бақытсыз. Менің ойымша, жұмыс пен ойын-сауық арасында, ақша табу мен көңіл көтеру арасында ымыраға келу үшін қазіргі жүйені қалай жақсарту керек. Мәселен, жас мамандарға көмектесуге арналған бағдарлама ойлап табуға болады, өйткені жас кезінен бастап, еңбек жолын бастаған кезде, жас маман көптеген қиындықтарды бастан кешіреді.
Жас жігіт немесе қыз жоғары оқу орнын бітіріп, мамандық алуға келгенде, көбінесе олардың білімдері онша қымбат емес, өйткені тәжірибесі мол мамандар бағаланады. Сондықтан, егер жастар өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келсе, онда олар бір тиын алуға мәжбүр болады. Көбінесе олар басқа нұсқаны таңдайды, олар даяшы немесе сатушы-кеңесші немесе басқа жерде жұмысқа кетеді, өйткені онда екі, тіпті үш есе көп ақша таба алады, кеңестер алып, өмірден ләззат алады, өйткені ақша оларға көмектеседі саяхаттау, қызықты жерлерге бару, көңіл көтеру және тағы басқаларын қалаған нәрселерімен қамтамасыз етіңіз.
Сондықтан жас мамандарға арналған бағдарламалар - мысалы, жас маманның жалақысын көтеру өте маңызды, содан кейін адамдар өз мамандықтарынан тыс жұмысқа шықпайды.Маған сондай-ақ түрмелерде міндетті оқуды енгізу идеясы ұнайды. Мен Еуропада түрмеге қамауға алу орындары бар екенін оқыдым, онда әрбір кітап оқылған кезде адамның жаза мерзімі қысқартылады. Меніңше, бұл өте ақылды идея, өйткені адам көбінесе білместіктен және дамымастан қылмыс жасайды. Сондықтан, оқыған әрбір кітап оны ойлануға мәжбүр етеді, өз әрекетін түсінуге мәжбүр етеді, не үшін ол бұлай жасады, мүмкін бұл кітап оған өкінуге көмектеседі. Егер біздің елімізде көп оқитын болсақ, қылмыс азаятынына сенімдімін.
Сонымен қатар, ешкімді оқуға мәжбүр етуге болмайды. Егер адам қаламаса, ол оны жасамайды. Егер сіз тұтқындағыларға аз уақыт болса да, уақыт азаяды деген уәж айтсаңыз, бірақ бұл оларды қызықтыруы керек. Осыдан кейін олар оқи бастайды және оқи бастағанда олар өмір сүретін әлемге басқаша қарайды. Мүмкін, дәл осы білім беру әдісі қолданылуы керек, менің ойымша, бұл қажет.
Абайдың "Жетінші сөзінде" ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды.
Осы себептен де Абай: "... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді",— деп қайыра түсінік беріп отыр...
Абай Құнанбаев қара сөз кітабының авторы
Абайдай ұстаз ақынның бұл "Жетінші сөзде" көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.
Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адамболу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:
Адам болам десеңіз...
Бес нәрседен қашық бол...,—
Бес нәрсеге асық бол, - деген жолдарда жатыр.
Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады.Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":
"Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.
Егер мен депутат болсам, адамдарға қалай жақсы өмір сүруге көмектесу туралы ойланар едім. Қазір көпшілігі жұмыссыз, тұрақты табысы жоқ, ойын-сауық үшін ақша жоқ, немесе үнемі ақша табатын болса, бос уақыты жоқ болғандықтан көпшілігі бақытсыз. Менің ойымша, жұмыс пен ойын-сауық арасында, ақша табу мен көңіл көтеру арасында ымыраға келу үшін қазіргі жүйені қалай жақсарту керек. Мәселен, жас мамандарға көмектесуге арналған бағдарлама ойлап табуға болады, өйткені жас кезінен бастап, еңбек жолын бастаған кезде, жас маман көптеген қиындықтарды бастан кешіреді.
Жас жігіт немесе қыз жоғары оқу орнын бітіріп, мамандық алуға келгенде, көбінесе олардың білімдері онша қымбат емес, өйткені тәжірибесі мол мамандар бағаланады. Сондықтан, егер жастар өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келсе, онда олар бір тиын алуға мәжбүр болады. Көбінесе олар басқа нұсқаны таңдайды, олар даяшы немесе сатушы-кеңесші немесе басқа жерде жұмысқа кетеді, өйткені онда екі, тіпті үш есе көп ақша таба алады, кеңестер алып, өмірден ләззат алады, өйткені ақша оларға көмектеседі саяхаттау, қызықты жерлерге бару, көңіл көтеру және тағы басқаларын қалаған нәрселерімен қамтамасыз етіңіз.
Сондықтан жас мамандарға арналған бағдарламалар - мысалы, жас маманның жалақысын көтеру өте маңызды, содан кейін адамдар өз мамандықтарынан тыс жұмысқа шықпайды.Маған сондай-ақ түрмелерде міндетті оқуды енгізу идеясы ұнайды. Мен Еуропада түрмеге қамауға алу орындары бар екенін оқыдым, онда әрбір кітап оқылған кезде адамның жаза мерзімі қысқартылады. Меніңше, бұл өте ақылды идея, өйткені адам көбінесе білместіктен және дамымастан қылмыс жасайды. Сондықтан, оқыған әрбір кітап оны ойлануға мәжбүр етеді, өз әрекетін түсінуге мәжбүр етеді, не үшін ол бұлай жасады, мүмкін бұл кітап оған өкінуге көмектеседі. Егер біздің елімізде көп оқитын болсақ, қылмыс азаятынына сенімдімін.
Сонымен қатар, ешкімді оқуға мәжбүр етуге болмайды. Егер адам қаламаса, ол оны жасамайды. Егер сіз тұтқындағыларға аз уақыт болса да, уақыт азаяды деген уәж айтсаңыз, бірақ бұл оларды қызықтыруы керек. Осыдан кейін олар оқи бастайды және оқи бастағанда олар өмір сүретін әлемге басқаша қарайды. Мүмкін, дәл осы білім беру әдісі қолданылуы керек, менің ойымша, бұл қажет.
Абайдың "Жетінші сөзінде" ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды.
Осы себептен де Абай: "... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді",— деп қайыра түсінік беріп отыр...
Абай Құнанбаев қара сөз кітабының авторы
Абайдай ұстаз ақынның бұл "Жетінші сөзде" көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.
Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" т.б. өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адамболу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:
Адам болам десеңіз...
Бес нәрседен қашық бол...,—
Бес нәрсеге асық бол, - деген жолдарда жатыр.
Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады.Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":
"Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.