Нағыз батыр - даланың баласы, Отан қорғаушысы. Өз халқы үшін жанын беруге дайын адам. Олардың есімдері Қазақстанның жадында мәңгі сақталады. Бұл эсседе бірнеше ұлы батырлар туралы айтқы келеді._ Жалантос батыр 1576 - 1656 жж. Кіші жүздің Теркар руынан шыққан. Қолбасшы, Самарқант әмірі. 1646 жылы Бұхара ханы Абдул-Азиз бен Иран шахы арасында қақтығыс болады. Хорасан мен Балхтың стратегиялық қалаларына Бұхара хандығы да, сол кездегі Иранда басқарған моңғолдар әулеті де ие болды. Нәтижесінде соғыс басталды. «Тарихи Кипчаххани» тарихи дереккөзі бойынша Хаджамкули Балхи Жалаңтөс батыр 100 мыңдық әскер жинады, олардың құрамына Бұхара батырлары мен қазақ жасақтары кіріп, ирандықтарды жеңді.
Бөкенбай Қарабатырұлы 1667 - 1742. Көрнекті мемлекет қайраткері, әйгілі батыр және мұрагерлік би, 18 ғасырдағы жоңғар-қалмақ агрессиясына қарсы азаттық күрестің негізгі ұйымдастырушыларының бірі. Бөкенбай батыр өзінің саналы өмірін әскери жорықтар мен сыртқы жаулармен болған соғыстарда өткізді. Ол өзінің қаһармандық сапарын 1690 жылдары қалмақтармен, жоңғарлармен, орыс казактарымен және жартылай башқұрттармен болған соғыстардан бастады.
Қабанбай Қожақұлұлы, Қаракерей Қабанбай, Дарабоз - қазақтың әйгілі батыры. Шын аты - Ерасыл. Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте тікелей қатысқан әскери жетекшілердің бірі. Халық оны Қаракерей Қабанбай деп атады. Батыр туралы көптеген дастандар мен өлеңдер сақталған, арнайы зерттеулер жазылды. Қабанбайдың өмірі мен ерлігін Бұқар жырау, Ақтамберді, Үмбетбай, Дулат және басқа ақындар жырлаған. Ол туралы Ұлттық ғылым академиясында ежелгі қолжазбалар бөлімінде материалдар бар.
Мен барлық жауынгерлермен мақтанамын, тіпті егер олар менің очеркіме қосылмаған болса да, олардың саны өте көп, олардың бәріне мұнда кіру мүмкін емес. Оларға біздің еліміз үшін күрескендері үшін ризамын.
Орта ғасырдағы Орта Азия елдерінің көрнекті ғұлама ғалымдары: Әбу Райхан Бируни, әл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина, Ұлықбек, әл-Фараби т.б.
Осы ғасыр кезенде әдебиет пен сәулет өнері дамыған.
Орта ғасырдағы атақты ақындардың бірі '''Фирдоуси''' (940-1030) болды. Парсы, тәжік халқының ұлы ақыны атанған ол «Шахнама» поэмасын жазу үшін 30 жылдан астам уақытын жұмсады. Бұл шығармада өз елін жаулап алушыларға қарсы халық құресі баяндалады, аты аңызға айналған батырлардың ерліктері мадақталады. Ақын «өмірлік нанын өз еңбегімен табушылар» туралы құрметпен жазады.
ХЫ ғасырда Қарахан дәуірінде өмір сүрген ақын, ойшыл ғалымдардың бірі Жүсіп Баласағұни болды. Оның 1069 жылы жазылған атақты шығармасы, ХЫ ғасырдағы түрік әдебиетінің ескерткіштері қатарына жататын «Құтадғу білік» - «Құт негізі - білік» поэмасы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат болып табылады.
Парсы-тәжік классикалық әдебиетінің негізін салушы Әбу Абдоллах Рудаки (860-941) де орта ғасырда өмір сүрген ірі түлғалардың бірінен саналады. Ақын өзінің өлеңдерінде зор адамгершілік сезімді жырлады, білімді бағалауға, адамдарға жақсылык істеуге шақырды. Рудакидің 130 мыңға тарта бәйіті мұра болып қалған. Оның шығармаларының көркемдік қуатының қайнар көзі шексіз даналық, қарапайымдылығында жатыр. Орта ғасырлардағы Орта Азия әдебиетіндегі қоғамдық бағыт ұлы ойшыл ақын Әлішер Науаидың (1441-1501) шығармаларында айқын көрініс тапты. Ол философиялық ойдың дамуына ықпал жасады. Науаи «Екі тілдін таласы» атты кітабында лингвистикалық терең талдауларға барды.
ХВЫ ғасырда Орта Азия әдебиетінің игі дәстүрін жалғастырушы Бабыр болды. Ол өзінің «Бабырнама» атты көлемді туындысында әдебимемуарлық шығармашылықтың негізін салды. Түркі халықтарының эпостары. ХЫВ-ХВ ғасырлардағы ерте түрік тіліндегі Осман тарихының шежіресі Орта Азия халықтарының жазба мәдениетінің негізіне жатады. «Оғызнама», «Китаб Дәдәм Коркуд», «Манас», «Қозы Көрпеш», «Алпамыс» сияқты эпостық шығармалар мен «Көрүғлы» дастаны ерекше орын алады. Романтикалық хикая әңгімелер, қиял ғажайып, күлдіргі ертегілер, соның ішінде түркі халықтарына ортақ Қожанасыр әңгімелерін де мысалға келтіруге болады.
ІХ-Х ғасырларда салынған сәулет өнері ескерткіштерінің біздің заманымызға дейін сақталып калғандары өте аз. Оның себебі, ЫХ ғасырдағы ескерткіштердің көбі жай балшықтан құйылған. Ал күйдірілген кірпіштен салынған саманилер дәуірінің ескерткіштері жақсы сақталған. Соның бірі Бұхара қаласындағы Исмаил Самани кесенесі. Варахша және Афрасиаб қалаларындағы сәулет ескерткіштері де жақсы сақталған. Х ғасырдағы Орта Азия сәулет өнері негізінен мешіттер мен мұнаралардан тұрады. Соның бірі Бұхара каласындағы Калян мешітінің жанындағы мұнара 1127 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Арслан ханның әмірімен салынған. Хорезм қаласында ХІ-ХІІІ ғасырларда салынған бірқатар сәулет ескерткіштері сақталған. Олар: Боранқала, Наибқала, Қабатқала, сонымен қатар Үргеніш қаласындағы Фахруддин Рази кесенесі, Бұхара маңындагы Раб-и-Мелик керуен сарайы Текеш хорезмшах жерленген кесене.
Бейнелеу өнері де өркендеді, ХВ-ХВЫЫ ғасырларда Самарқан, Бұхара қалаларында кітап миниатюрасы дамыды. Осы кезендегі Орта Азия өнерінің тарихында Бұхарадағы кітап миниатюрасы және ағаш пен тасқа ою-өрнек салу мектебі көрнекті орын алды. ХЫВ ғасырдың соңында - Әмір Темір дәуірінде Орта Азияда қала салу, суландыру жүйелерін құру, керуен сарайлар, медреселер, діни ғимараттар тұрғызу ерекше қолға алынды. Олардың санатында сол дәуір сәулетшілерінің тамаша туындысы - Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесі бар. Ол құрылысты Темір бастап салғызып, Ұлықбек аяқтаған. Ортағасырлық Орта Азия мәдениеті дүниежүзілік өркениетке өз үлесін қосты
Нағыз батыр - даланың баласы, Отан қорғаушысы. Өз халқы үшін жанын беруге дайын адам. Олардың есімдері Қазақстанның жадында мәңгі сақталады. Бұл эсседе бірнеше ұлы батырлар туралы айтқы келеді._ Жалантос батыр 1576 - 1656 жж. Кіші жүздің Теркар руынан шыққан. Қолбасшы, Самарқант әмірі. 1646 жылы Бұхара ханы Абдул-Азиз бен Иран шахы арасында қақтығыс болады. Хорасан мен Балхтың стратегиялық қалаларына Бұхара хандығы да, сол кездегі Иранда басқарған моңғолдар әулеті де ие болды. Нәтижесінде соғыс басталды. «Тарихи Кипчаххани» тарихи дереккөзі бойынша Хаджамкули Балхи Жалаңтөс батыр 100 мыңдық әскер жинады, олардың құрамына Бұхара батырлары мен қазақ жасақтары кіріп, ирандықтарды жеңді.
Бөкенбай Қарабатырұлы 1667 - 1742. Көрнекті мемлекет қайраткері, әйгілі батыр және мұрагерлік би, 18 ғасырдағы жоңғар-қалмақ агрессиясына қарсы азаттық күрестің негізгі ұйымдастырушыларының бірі. Бөкенбай батыр өзінің саналы өмірін әскери жорықтар мен сыртқы жаулармен болған соғыстарда өткізді. Ол өзінің қаһармандық сапарын 1690 жылдары қалмақтармен, жоңғарлармен, орыс казактарымен және жартылай башқұрттармен болған соғыстардан бастады.
Қабанбай Қожақұлұлы, Қаракерей Қабанбай, Дарабоз - қазақтың әйгілі батыры. Шын аты - Ерасыл. Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте тікелей қатысқан әскери жетекшілердің бірі. Халық оны Қаракерей Қабанбай деп атады. Батыр туралы көптеген дастандар мен өлеңдер сақталған, арнайы зерттеулер жазылды. Қабанбайдың өмірі мен ерлігін Бұқар жырау, Ақтамберді, Үмбетбай, Дулат және басқа ақындар жырлаған. Ол туралы Ұлттық ғылым академиясында ежелгі қолжазбалар бөлімінде материалдар бар.
Мен барлық жауынгерлермен мақтанамын, тіпті егер олар менің очеркіме қосылмаған болса да, олардың саны өте көп, олардың бәріне мұнда кіру мүмкін емес. Оларға біздің еліміз үшін күрескендері үшін ризамын.
Орта ғасырдағы Орта Азия елдерінің көрнекті ғұлама ғалымдары: Әбу Райхан Бируни, әл-Хорезми, Әбу Әли ибн Сина, Ұлықбек, әл-Фараби т.б.
Осы ғасыр кезенде әдебиет пен сәулет өнері дамыған.
Орта ғасырдағы атақты ақындардың бірі '''Фирдоуси''' (940-1030) болды. Парсы, тәжік халқының ұлы ақыны атанған ол «Шахнама» поэмасын жазу үшін 30 жылдан астам уақытын жұмсады. Бұл шығармада өз елін жаулап алушыларға қарсы халық құресі баяндалады, аты аңызға айналған батырлардың ерліктері мадақталады. Ақын «өмірлік нанын өз еңбегімен табушылар» туралы құрметпен жазады.
ХЫ ғасырда Қарахан дәуірінде өмір сүрген ақын, ойшыл ғалымдардың бірі Жүсіп Баласағұни болды. Оның 1069 жылы жазылған атақты шығармасы, ХЫ ғасырдағы түрік әдебиетінің ескерткіштері қатарына жататын «Құтадғу білік» - «Құт негізі - білік» поэмасы саясат, мемлекет басқару, әскери іс жөніндегі философиялық трактат болып табылады.
Парсы-тәжік классикалық әдебиетінің негізін салушы Әбу Абдоллах Рудаки (860-941) де орта ғасырда өмір сүрген ірі түлғалардың бірінен саналады. Ақын өзінің өлеңдерінде зор адамгершілік сезімді жырлады, білімді бағалауға, адамдарға жақсылык істеуге шақырды. Рудакидің 130 мыңға тарта бәйіті мұра болып қалған. Оның шығармаларының көркемдік қуатының қайнар көзі шексіз даналық, қарапайымдылығында жатыр. Орта ғасырлардағы Орта Азия әдебиетіндегі қоғамдық бағыт ұлы ойшыл ақын Әлішер Науаидың (1441-1501) шығармаларында айқын көрініс тапты. Ол философиялық ойдың дамуына ықпал жасады. Науаи «Екі тілдін таласы» атты кітабында лингвистикалық терең талдауларға барды.
ХВЫ ғасырда Орта Азия әдебиетінің игі дәстүрін жалғастырушы Бабыр болды. Ол өзінің «Бабырнама» атты көлемді туындысында әдебимемуарлық шығармашылықтың негізін салды. Түркі халықтарының эпостары. ХЫВ-ХВ ғасырлардағы ерте түрік тіліндегі Осман тарихының шежіресі Орта Азия халықтарының жазба мәдениетінің негізіне жатады. «Оғызнама», «Китаб Дәдәм Коркуд», «Манас», «Қозы Көрпеш», «Алпамыс» сияқты эпостық шығармалар мен «Көрүғлы» дастаны ерекше орын алады. Романтикалық хикая әңгімелер, қиял ғажайып, күлдіргі ертегілер, соның ішінде түркі халықтарына ортақ Қожанасыр әңгімелерін де мысалға келтіруге болады.
ІХ-Х ғасырларда салынған сәулет өнері ескерткіштерінің біздің заманымызға дейін сақталып калғандары өте аз. Оның себебі, ЫХ ғасырдағы ескерткіштердің көбі жай балшықтан құйылған. Ал күйдірілген кірпіштен салынған саманилер дәуірінің ескерткіштері жақсы сақталған. Соның бірі Бұхара қаласындағы Исмаил Самани кесенесі. Варахша және Афрасиаб қалаларындағы сәулет ескерткіштері де жақсы сақталған. Х ғасырдағы Орта Азия сәулет өнері негізінен мешіттер мен мұнаралардан тұрады. Соның бірі Бұхара каласындағы Калян мешітінің жанындағы мұнара 1127 жылы Қарахандар әулетінен шыққан Арслан ханның әмірімен салынған. Хорезм қаласында ХІ-ХІІІ ғасырларда салынған бірқатар сәулет ескерткіштері сақталған. Олар: Боранқала, Наибқала, Қабатқала, сонымен қатар Үргеніш қаласындағы Фахруддин Рази кесенесі, Бұхара маңындагы Раб-и-Мелик керуен сарайы Текеш хорезмшах жерленген кесене.
Бейнелеу өнері де өркендеді, ХВ-ХВЫЫ ғасырларда Самарқан, Бұхара қалаларында кітап миниатюрасы дамыды. Осы кезендегі Орта Азия өнерінің тарихында Бұхарадағы кітап миниатюрасы және ағаш пен тасқа ою-өрнек салу мектебі көрнекті орын алды. ХЫВ ғасырдың соңында - Әмір Темір дәуірінде Орта Азияда қала салу, суландыру жүйелерін құру, керуен сарайлар, медреселер, діни ғимараттар тұрғызу ерекше қолға алынды. Олардың санатында сол дәуір сәулетшілерінің тамаша туындысы - Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесі бар. Ол құрылысты Темір бастап салғызып, Ұлықбек аяқтаған. Ортағасырлық Орта Азия мәдениеті дүниежүзілік өркениетке өз үлесін қосты