Ең алғаш табылып зерттелген түркі жазуы ескерткіштері Білге қағанға , Күлтегіне қойылған құлпытастардағы жазу . Көне түркі руна жазулары қашау әдісімен тасқа , түрлі бұйымдарға ( ағаш қасық , күміс тостаған , ыдыс ) ойып , сызып жазылған . Руналык жазбада 35 әріп бар , бұдан баска төрт таңба лт , нт , нг, рт деген дауыссыз дыбыстар тіркесін береді . Жазу оңнан солға қарай окылады . Түркі жазбаларына Тоныкөк ( Улан - Батордын жаңында ) ескерткішіндегі жазулар да жатады . Казакстан жерінен табылғандары - Талас өзені бойынан табылған тас мөрдегі жазу Алматы облысындағы Кетпен тауындағы тастагы жазулар ( үш жерде ) . Есік қаласының түбінен табылған күміс тостағандагы жазу . 1960 жылы Сыр бойындағы Шардара су қоймасын саларда ескі қамал орнынан саз балшықтан күйдіріліп жасалған түркі жазулы мөр табылды . Бұрынғы Семей облысының Үржар ауданынан , Шығыс Қазақстан облысының Шемонайхи ауданынан көне түркі жазуы бар екі қола айна табылған . 1985 жылы Шығыс Қазақстан облысы , Марқакөл ауданынан табылған көне түркі жазуы және Жайык өзені бойынан табылған қола айнадагы руна жазуының тарих үшін маңызы зор . Көне түркі жазуларында , әсіресе кұлпытастардагы жазуда Күлтегін , Тоныкөк , Біле каған , т.б. сиякты түркі елбасыларының істеген ісі , түркі жұртының сол кездегі жағдайы , басқа елдермен қарым - қатынасы , оларды дүниетанымы сипатталады . Күлтегін ескерткішін онын агасы Білге каған койғызған . Жапу мынадай содермен басталады " Танірідей тәнірден жаралған Білге ( дана ) қаған бұл таққа отырдым . Сөзімді түгел естіңдер , жалғасқан іні-жиенім , ұлым , руым , халкым Көңілдегі кандай сезім болса , мəнгі таска жаздым . Оны көріп , сонша біліңдер ! " Білге каған тұсында түркі елі дәуірледі . Ол өте жігерлі , қaйратты , әділ , акылды елбасы болды . Ол жазуда өзі туралы былай дейді : " Түркі халқы үшін түнде ұйықтамадым , күндіз отырмадым . Қызыл қанымды , қара терімді ағаздым. Жалаңаш халықты киіндірдім , жарлы халықты бай қылдым , аз халықты көп қылдым " . Ерте орта ғасырларда түркі халықтары өздерінің төл жазуымен бірге соғды жазуын да пайдаланған . Соғды жазуы дегеніміз --- орта ғасылардағы парсы жазуы . Соғды жазуының өз тілдеріне икемделген нұскасын түркілер алғашында "ұйғыр жазуы" , кейінірек "найман жазуы" деп атаған . Түркі халықтары ислам діні енген кезден бастап ( VIII — XII ғасырлар ) араб аліпбиін де қолдана бастайды . 1-2. Мәтіннің стилі мен жанрын анықтап , себебін дәлелдеңіз .
3. Мәтін бойынша « Түркі халқы үшін түнде ұйықтамадым , күндіз отырмадым » дегенді бір cөйлеммен жазыңыз.
4. Білге қағанның « Көңілдегі қандай сөзім болса, мәңгі тасқа жаздым » деген сөздерін калай түсінесіз?
5. Халқымызда батырларға қатысты көптеген мақал-мәтелдер бар . Бір макал жазыңыз .
Мұғалім: Сəлеметсіңбе
Оқушы: қалыңыз қалай
Мұғалім: Шүкір жақсы. Қандай шаруамен келген?.
Оқушы: Мен Қазақ тілі сабағынан қосымша сабақ алғым келеді?.
Мұғалым: оның дұрыс. Бырақ неге менын сабағымнан( оқушыны сынау үшін сұрады)
Оқушы: мен қазақ жерынде тұрып қазақ тылын былмегеным ұят болады. Əрбір оқушы қазақ тылын жоғарғы дарежеде былу керек деп ойлаймын сондықтан үйренгім келеды.
Мұғалім : сенын ойың маған ұнады. Мен саган қуана қуана қосымша сабақ беремін. Қай кезде бос болсаң сол кезде келе гой.
Жиренше шешен жөнінде өзге халықтардың шығармаларында да сөз болады. Түркі-моңғол, үнді-еуропа халықтарының біразының фольклорында да ол туралы әңгіме бар. Қазақ фольклорында бар Жиренше шешен жайындағы аңыз әңгімелердің кейбір нұсқалары негізгі кейіпкердің атымен, мысалы, қарақалпақ (Жиренше), қырғыз (Жээренче чээчен), түрікмен (Йикренче) фольклорына ауысқаны байқалады.
Жиренше шешен туралы ертегілер, әңгімелер қазақ фольклорында шамамен XV ғасырдан басталады. Онда шешендік сөздің үлгілерімен қатар, тұрмыс-салт ертегілер де бар.
Жиренше шешен атымен байланысты әңгімелердің ішінде ең көп тарағаны – оның көркіне ақылы сай, дана қыз Қарашашқа үйленгені. Жалпы зерттеулер Жиренше шешеннің атына қатысты аңыз әңгімелерді үш топқа бөледі. Біріншісі - Жиренше шешенді Жәнібек ханның ақылшысы әрі досы етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда Қазақ хандығын құрысуға белсене қатысқан Жәнібек ханға деген ел ілтипатының әсері айқын аңғарылады. Екіншісі – Жиренше шешенді әлеуметтік теңсіздікке қарсы күресуші етіп көрсететін әңгімелер. Мұнда ол ханды әшкерелеуші, ханның зорлығына өзінің ақыл-парасатын қарсы қоюшы, тапқыр ақыл иесі ретінде бейнеленеді. Үшіншісі – Жиренше шешеннің көпшілік арасындағы күнделікті қақтығыстарда айтатын тапқыр әзіл-қалжың сөздері. Осы шығармалардың арасында Жиренше есімі ұмыт болмай, ғасырдан ғасыр асып, бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр.