5-тапсырма. кім көп табады? интонация сезiн курайтын әріптерді пайда ланып, бірнеше сөз құраңдар. (сөзде 1 рет кездесетін майды.) үлгі: нота, ат, -ен әріпті 2 рет алуға болмайды
Қосқималы атанған Құсмұрын адырының солтүс-тiгiндегi Төре аулының күзеу құдығы күзгi малға шөбi шүйгiн құйқалы қоныс. Бiр жағы Құсмұрын саласына жалғасатын бетегелi кең тепсең; екiншi жағы жағалай көктарлаулы қара отты ашылауыт ой. Төре аулының бұл күзегiн ұшқан құс, жүгiрген аң, болмаса, салт атты кiсi баспайды. Қыста құлан, елсiз болып қар басса, жазда жалғыз үй күзетшi отырады. Осы күзетшiнiң қара лашығы Қосқималының ық жағында қалың шидi ықтай қарақшы болып шоқаяды да тұрады. Сол қара лашықтан шыққан арықтау шегiр көз сары баланың екi түрлi ғана ермегi бар. Бiрi – екi сиырдың бұзауын бағып, енесiне жамыратпай жаю, мезгiлiнде суару. Екiншiсi – тебiндегi саздан балшық алып, ойыншық жасау. Төре ауылы күзекке келгенде сары бала сондай қу-анды. Ала жаздай зарыға жалғыз ойнағандағы ойынан кетпейтiн бiр досы бар. Ол төре баласы – Шоқан. Шыңғыс Құсмұрын елiне аға сұлтан болып тағайындалысымен, осы күзекке екi бөлмелi кеңсе үйi салынған. Сол үйдiң жазғы, қысқы күзетшiсi – сары баланың әке-шешесi. Сары баланың сол сағына күткен досы жолбарыстай шұбар құнанын елеңдете аяңдатып жетiп келдi. Ә дегенде тосырқап қалған сары бала балшықтан жасаған ойыншықтарын жия қойып, орнынан ербиiп тұра келдi.
– Ей, Мысық, аман ба? Мына ойыншықты кiм iсте-дi? – деп Шоқан сары балаға жылы амандасып, күлiм-дей қарады. – Өзiмдiкi, өзiм iстедiм, – деп танауын бiр тартып, кiшкене көкшiл көзi шегiрейiп, Мысық ойыншықтарын бауырына қарай икемдей бердi. Шоқан құнаннан түсiп, өзiне қарай жүргенде, сары бала:
– Иә, бермеймiн, – деп ойыншықтарын жинай бастады.
– Жоқ, сенiң құнаның бар, алып қашып кетесiң. Мен жаяумын. Кеше әлгi бiр тентек бала өзiмдi сабап кеттi. Сен тимейсiң бе? – деп Мысық батылдана, мұңын шаға сөйледi.
– Жоқ, мен алып қашпаймын. Тек көрем. Мысық Шоқанға бұрынғы үйiрлiгiне сенiп, ойыншықтарын те-гiс көрсеттi.
– Үйлерiң қайда, Мысық?
– Әне, – деп, қалың шидiң iшiнен шанышпа қара қостың шошайған төбесiн көрсеттi.
– Жоқ, бермейiм, кешегi балалардай сен алып қашасың, – деп ойыншықтарын шолақ критон көйлегiнiң етегiне сала бастады.
– Қорықпа, мен тимеймiн. Кәне, көрсетшi, өзiң ұстасың ғой. Ақысына не аласың, маған ана балшық атыңды бершi, – деп Шоқан, зорлық емес, ықтиярымен алмақ болды. – Не бересiң, бауырсақ бересiң бе, қант бересiң бе? – деп Мысық икемге келе бастады.
– Берем, сен маған ойыншығыңды бер. Бiздiң үйге жүр, апамнан көп қант, бауырсақ әперем, – деп Шоқан сендiре сөйледi.
– Иә, бармайым, қорқам, сiздiң ауылдың балалары тентек, итi қабаған, менi итке талатады, – деп Мысық бұрынғы көрген зорлықтарын айтып жолағысы келмедi.
– Жоқ, мен тигiзбейiм, өзiм ертiп барам.
– Иә, апаң ұрсады, қорқам, – деп етегiнен түйе ғып жасаған бiр ойыншығын алып Шоқанға бердi.
Оғыз-қимақ ұлысынан бас батыры Бәмсі-Байрақ, яғни, Алпамыс бүлікшілікті бастаған өз тайпаластарының қолынан өледі де, бұдан кейінгі оқиғалар барысы оғыз-қимақ ұлысының бүлінуіне әкеліп соғады. Осы бүліншіліктің ақыры қай-қоңырат немесе қай-қият тайпаларының өздерінің байырғы атамекендеріне қайта бет бұруына себепші болды ма, болмады да, ол жағын дөп басып айта алмаймыз. Дегенмен Шыңғыс хан заманында, сонау Моңғалияда, осы екі тайпаның ең алдымен тарих сахнасына шығуы оқиғалар барысынының біз ойлағандай бағытта дамығандығынан хабар беретіндей. Бірақ олар ендігі моңғол нәсілді емес, жартылай, бәлкім, тұтасымен түркіленген еркіндік сүйер Ұлы Дала тайпалары еді. Олар Сыр бойына кіріптарлықпен барған алғашқы сапарларынан естелік ретінде өр де ер Бәмсі-Байрақ немесе Алпамыс батыр жайлы жырды алып қайтқан-ды.
Төре ауылы күзекке келгенде сары бала сондай қу-анды. Ала жаздай зарыға жалғыз ойнағандағы ойынан кетпейтiн бiр досы бар. Ол төре баласы – Шоқан. Шыңғыс Құсмұрын елiне аға сұлтан болып тағайындалысымен, осы күзекке екi бөлмелi кеңсе үйi салынған. Сол үйдiң жазғы, қысқы күзетшiсi – сары баланың әке-шешесi. Сары баланың сол сағына күткен досы жолбарыстай шұбар құнанын елеңдете аяңдатып жетiп келдi. Ә дегенде тосырқап қалған сары бала балшықтан жасаған ойыншықтарын жия қойып, орнынан ербиiп тұра келдi.
– Ей, Мысық, аман ба? Мына ойыншықты кiм iсте-дi? – деп Шоқан сары балаға жылы амандасып, күлiм-дей қарады.
– Өзiмдiкi, өзiм iстедiм, – деп танауын бiр тартып, кiшкене көкшiл көзi шегiрейiп, Мысық ойыншықтарын бауырына қарай икемдей бердi. Шоқан құнаннан түсiп, өзiне қарай жүргенде, сары бала:
– Иә, бермеймiн, – деп ойыншықтарын жинай бастады.
– Ей, Мысық, немене, өзiң сонша қорқасың. Алмаймын, көрейiн, – деп күлiмдей сұрады Шоқан.
– Жоқ, сенiң құнаның бар, алып қашып кетесiң. Мен жаяумын. Кеше әлгi бiр тентек бала өзiмдi сабап кеттi. Сен тимейсiң бе? – деп Мысық батылдана, мұңын шаға сөйледi.
– Жоқ, мен алып қашпаймын. Тек көрем. Мысық Шоқанға бұрынғы үйiрлiгiне сенiп, ойыншықтарын те-гiс көрсеттi.
– Үйлерiң қайда, Мысық?
– Әне, – деп, қалың шидiң iшiнен шанышпа қара қостың шошайған төбесiн көрсеттi.
– Сен, немене, менi жатырқап қалғансың ба? – дедi Шоқан Мысықты өзiне тарта сөйлеп. – Әкең қайда?
– Әкем үлкен төренiң аулына кеткен.
– Сен мына ойыншықтарыңды маған бересiң бе?
– Жоқ, бермейiм, кешегi балалардай сен алып қашасың, – деп ойыншықтарын шолақ критон көйлегiнiң етегiне сала бастады.
– Қорықпа, мен тимеймiн. Кәне, көрсетшi, өзiң ұстасың ғой. Ақысына не аласың, маған ана балшық атыңды бершi, – деп Шоқан, зорлық емес, ықтиярымен алмақ болды.
– Не бересiң, бауырсақ бересiң бе, қант бересiң бе? – деп Мысық икемге келе бастады.
– Берем, сен маған ойыншығыңды бер. Бiздiң үйге жүр, апамнан көп қант, бауырсақ әперем, – деп Шоқан сендiре сөйледi.
– Иә, бармайым, қорқам, сiздiң ауылдың балалары тентек, итi қабаған, менi итке талатады, – деп Мысық бұрынғы көрген зорлықтарын айтып жолағысы келмедi.
– Жоқ, мен тигiзбейiм, өзiм ертiп барам.
– Иә, апаң ұрсады, қорқам, – деп етегiнен түйе ғып жасаған бiр ойыншығын алып Шоқанға бердi.
– Ей, кәдуiлгi түйе. Өй өзiң қандай шеберсiң. Жүр менiмен. Апама ұрыстырмайым.
– Құнаныңа мiнгестiресiң бе, барайын, – дедi Мы-сық өз тiлегiн бiлдiрiп.
– Кел, мiн! – деп, Шоқан өзi құнанына мiнiп, үзең-гiсiн босатты. Ойыншықтарын бiр шидiң түбiне тасалай тастай берiп, Шоқанның құнанына жармасып мiне бергенде, құнан мөңки жөнелдi. Мiнгесiп орнықпаған Мысық жерге топ ете түстi. Шоқан ерiнiң қасынан ұстап құлауға сәл-ақ қалды.
Оғыз-қимақ ұлысынан бас батыры Бәмсі-Байрақ, яғни, Алпамыс бүлікшілікті бастаған өз тайпаластарының қолынан өледі де, бұдан кейінгі оқиғалар барысы оғыз-қимақ ұлысының бүлінуіне әкеліп соғады. Осы бүліншіліктің ақыры қай-қоңырат немесе қай-қият тайпаларының өздерінің байырғы атамекендеріне қайта бет бұруына себепші болды ма, болмады да, ол жағын дөп басып айта алмаймыз. Дегенмен Шыңғыс хан заманында, сонау Моңғалияда, осы екі тайпаның ең алдымен тарих сахнасына шығуы оқиғалар барысынының біз ойлағандай бағытта дамығандығынан хабар беретіндей. Бірақ олар ендігі моңғол нәсілді емес, жартылай, бәлкім, тұтасымен түркіленген еркіндік сүйер Ұлы Дала тайпалары еді. Олар Сыр бойына кіріптарлықпен барған алғашқы сапарларынан естелік ретінде өр де ер Бәмсі-Байрақ немесе Алпамыс батыр жайлы жырды алып қайтқан-ды.
Объяснение: