5 сынып Су – тіршілік көзі. Әлемдегі ірі кітапханалар бөлімдері бойынша тоқсандық
жиынтық бағалау.
Оқылым
Мәтінді мұқият оқып, төмендегі тапсырмаларды орындаңыз.
Су – баға жетпес байлық. Жер бетіндегі барлық тіршілік суға байланысты. Суды адамдар
тек ішу үшін ғана емес, егін суаруда, мал шаруашылығынды, өнеркәсіптің әр түрлі
салаларында пайдаланады. Сумен күнделікті жуынамыз. Тазалық сақтау үшін су қажет.
Адам ағзасына судың көп пайдасы бар. Сондықтан күнде таңертең су ішу керек. Су
тамақты жақсы қортуға көмектеседі.
Дүние жүзіндегі барлық халықтар сияқты қазақ халқы да ерте заманда өзен, көл, бұлақ,
әсіресе құдық суының тазалығына көп көңіл бөлген. Ата-бабамыз ұлттық дәстүрімізде
суды қадірлеу, суды лайламау, суды ластамау туралы өсиет сөздерді көп айтқан. Бұдан
қазақ халқының суды қалай қастерлеп, қорғайтынын көреміз.
Оқылым.
1. Мəтінің негізгі идеясын анықтаңыз.
2. Мәтін бойынша б тірек сөз жазыңыз.
Буын (фонетика) — сөйлеу мүшелерінің тұтастай қимылынан пайда болған бір немесе бірнеше дыбыстық тіркесі. Буынды тек дауысты дыбыстар ғана құрайды. Дауысты фонема өз алдына тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып тұрып та Буын құрай алады. Буынға тән негізгі белгілер: 1) дауысты дыбыссыз Буын болмайды; 2) дауысты дыбыстың өзі де Буын бола алады (а-та, ә-же, а-па, т.б.). Бір Буында бірден артық дауысты болмайды, ал сөздің құрамында қанша дауысты дыбыс болса, сонша Буын болады (жұ-ды-рық, қа-лам, мек-теп); 4) Буында мағына болмайды; 5) Тілімізде байырғы сөздер, сондай-ақ, Буындар да екі дауыссыздан басталмайды (сқақ, рза, сланов деп жазбаймыз, дұрысы: сықақ, риза, сыланов түрінде келеді); 6) қазақ тілінде басқы (сөздің басындағы) Буын ғана дауыстыдан басталуы мүмкін, қалған жағдайда (екінші, үшінші, т.б.) Буындар дауыстыдан басталмайды. Тасымалдың дауыстыдан басталмайтыны содан (кә-сіп, қыз-ғал-дақ, мә-сі); 7) сөздердің айтылуындағы Буын саны мен жазылудағы Буын саны әрқашан бір-біріне сай келуі шарт емес (айтылуда: Сар-ар-қа, кел-ал-май-ды, ал жазылуда: Са-ры-ар-қа, ке-ле ал-май-ды). Тіліміздегі сөздер бір Буынды, не көп Буынды болып келеді. Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар өздігінен жеке тұрып Буын құрай алмайды, бірақ кейбір халық тілдерінде дауыссыздардың Буын құрайтын жайлары кездеседі (чех, серб тілдерінде). Мысалы, Буын чех тіліндегі vlk (волк-қасқыр), серб тіліндегі прст (палец-саусақ) деген сөздер бір өңкей дауыссыздардың тіркесінен жасалғанмен, әрқайсысы бір-бір Буынды сөздер ретінде қаралады. Ондай дауыссыздарды Буын құраушы дауыссыздар деп атайды. Буын өзінің құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың ретіне қарай мынадай түрлерге жіктеледі: Ашық буын — бір дауысты дыбыстың өзінен ғана тұратын немесе дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа аяқталып тұратын Буын (а-ра, ұ-лы, ке-ше, қа-ла, не, а-сық, а-дым); 2) тұйық буын — дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа бітетін Буын (ат, өт, ас); 3) бітеу буын— дауысты дыбыс екі жағынан дауыссыз дыбыспен қоршалып тұратын Буын (тіс, қыз, қар, мұз, құз). Бітеу Буынның бір ерекшелігі екі дауыссыз дыбыс қатар тұра беруі мүмкін. Мысалы, тарт, шәкірт.
Байбөрі- бай,
Бәмсі Байрақ- ақылды, мықты, жау жүрек батыр
кейіпкердің іс әрекетіне сипаттама:
Байбөрі-
Бәмсі Байрақ- саудагерлер Бәмсіге: о жігіт, бек жігіт біздің сапар шегіп оғыз елінен сирек кездесетін қымбат заттар алып келе жатыр едік соңғы қойған жерімізден гәуірлер шапқыншылық жасады. Біздің барлық қымбат тұратын әшекей бұйымдар барлығын алым кетті деп айтады. Бәмсі осы сөздердің барлығын тыңдап біткенде тез арада оған көмек беруге кетеді. Жауды көріп оған шабуыл жасайды, ерлік жасайды, саудагерлерге көмек береді