5. Берілген сөйлемнің ішінен күрделі зат есімді табыңыз . « Ата - анамның Семейге көшіп келуіне байланысты мені лицейге қабылдаңыз » A ) Семей В ) байланысты С ) ата - анамның Д ) лицейге Е ) мені 6. Тырнақшаға алынып жазылатын зат есімді табыңыз . А ) Отырар . В ) О.Бөкей . С ) Зайсан . Д ) Қорқыт ата . Е ) Абай жолы романы . 7. Жалпы есімді белгілеңіз . А ) « Абай жолы » . В ) Құлагер . С ) Балқаш . Д ) « Жас Алаш » . Е ) Тау
Қарағай, самырсын, балқарағай, арша
Қарағай – қарағай тұқымдасына жататын, мәңгі жасыл, қылқан жапырақты ағаш кейде бұта. Еліміздің таулы аймақтарында бірнеше түрі кездесетін қылқанжапырақтыты мәңгіжасыл өсімдік. 500-600 жылға дейін өмір сүреді. Ең биік түрлері 50-60 метрге жетеді. Шыршаныкіндей емес қарағайдың қылқаны ұзын, жуандау. Қылқанының түсі түріне қарай сары, көкшілдеу, жасыл және қою жасыл болады. Қарағай сондай-ақ тез өсетін қылқанжапырақтылардың бірі. Жер шарында жүзден аса түрі болса, оның жиырма шақты түрі көгалдандыруда қолданылады. Олардың ішінде бұтағы тік өсетін және жайыла өсетін түрлері де бар. Өсе келе жан-жағына 6-7 метрге дейін жайылатындықтан, бір-бірінен немесе өзге ағаштардан арақашықтығы кем дегенде 5-6 м болуы керек.
Маңызы: Қарағайдың ағашы мықтылығымен және қаттылығымен ерекшеленеді. Оны кеме құрылысында, авиацияда, теміржолда және құрылыста кеңінен қолданады. Қарағайдың діңінде шайыр көп мөлшерде болады.Одан скипидар мен канифоль алынады. Канифольді сүргіт және лак дайындауда қолданады.
Қарағайдың бүршіктері, эфир майы және шайыры бронхит, өкпе ауруларына қарсы пайдаланылады. Қылқанын С дәрумені жетіспегенде және алдын-алу үшін қолданады. Қарағайдың қара майын тері ауруларына жақпа май ретінде пайдаланады.
Қарағайдан жоғары сапалы ағаш сүрегі, қарамай, шайыр алуға болады. Қарағай – дәрілік ағаш, одан терпентин майы, скипидар, сірке суы; жас қылқанынан С витамині (концентрат), эфир майы алынады. Сондай-ақ құм тоқтатуда, әсемдік ретінде (елді мекенді көгалдандыруда) маңызы зор.
Самырсын — қарағай тұқымдасына жататын көп жылдық мәңгі жасыл ағаш. Қазіргі кезде 40-тан астам түрі белгілі, негізінен Солтүстік жарты шарда өседі, ішінара тропиктік белдемдерде (Мексика, Гватемала) кездесетін түрлері де бар. Қазақстанда Алтай, Тарбағатай, Жетісу (Жоңғар) мен Талас Алатауында, Батыс Тянь-Шаньда теңіздеңгейінен 2000 м-ге дейінгі биіктік белдеулерде өсетін 2 түрі: Сібір Самырсыны және Ақ қарағай бар. Олардың биікт. 35 м-ге, діңінің жуанд. 55 см-ге дейін жетеді. Қылқан жапырақтары таспа пішіндес, ұзындығы 4 см-дей.
Маңызы: Самырсынның діңі жұмсақ, жеңіл, ол целлюлоза өндірісінде, құрылыста қолданылады. Тұқымының құрамында лак, бояу өндіру үшін қолданылатын май болады. Қабығынан шайыр алынады, сағызы желім ретінде, қылқаны медицинада майқарағай майын алу үшін пайдаланылады. Самырсындар — аязға төзімді ағаштар, бірақ мәдени түрде өсіру үшін ылғалды және салқын климат керек.
Балқарағай - қарағай тұқымдасына жататын қылқан жапырақты биік ағаш. Қазақстанда Алтайда, Тарбағатай және Сауыр тауларында өсетін бір ғана түрі — Сібір Балқарағайы бар. Оның биіктігі 30 м-дей, діңінің диаметрі 175 см-ге жетеді. Жел арқылы тозаңданады. Мамыр-маусым айларында гүлдейді. Тамыз-қыркүйекте жемісі бүрімен қатар піседі.
Маңызы: Оның сүрегінен қағаз және спирт, қабығынан илік зат, бояу, ал қылқанынан бағалы эфир майы алынады.Ағашы шірімейтін мықты болғандықтан құрылыста, химиялық өндірістерде кеңінен қолданылады. Кәрі балқарағайдың діңінен шайырды көруге болады. Оны кір жуғанда сабын ретінде қолданған. Ежелгі рим мен араб медицинасында таптырмас дәрі ретінде пайдаланған. Шайыр-сағызы ауыз қуысын, тісті тазартып, қызыл иекті нығайтады. Ағаштың қабығы да бағалы шикізат. Одан тері илегіш, эфир майын және тоқыма бояуларын алған.
Арша - кипарис тұқымдасына жататын мәңгі жасыл қылқан жапырақты бұталардың немесе ағаштардың тұқымдас тармағы.
Тұқымдас тармағының уәкілдері Солтүстік жарты шарда Арктикадан субтропиктік таулы аймақтарға дейін кең таралған. Тау беткейінде де құмды жерлерде де жақсы өседі.
Маңызы: Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Бойында зиянды бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті бар. Өкпе, тері және астма ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грекияда жылан шаққан кезде пайдаланған. Аршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды. Діңінің қабығын ыдыс жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және құрылыс материалы ретінде кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға пайдаланады. Аршамен тіс тазалау пайдалы.
Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері ғана қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою жасыл, көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары әдемі хош иіс шығарады.
Мал дәрігерлігі практикасында арша жемісі несеп айдайтын, асқазан – ішек жұмысын жақсартатын және өңеш бездерінің қызметін арттыратын дәрі ретінде қолданылады. Арша жемісі малдың асқазанына түскеннен кейін оның құрамындағы эфир майлары асқазан – ішектің кілегейлі қабығын тітіркендіріп, олардың жиырылып – созылуын үдетеді, ішектегі зиянды газдардың тез шығуына ықпал етеді. Организмнен эфир майлары бүйрек және өңеш бездері арқылы шығады. Осы эфирмайлары бүйрек пен өңеш бездерінен қатты әсер етіп, олардың жұмысын жақсартады. Халық емінде арша жемісі ежелден – ақ несеп айдайтын және қуықтың қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келген.
КАЖЫМУКАН, Хаджи-Мукан,Мукан Мунайтпасулы (1883, а. Караоткел Акмолинской области — 12.08.1948, а. Темирлан Южно-Казахстанской области), легендарный казахский палуан (борец), многократный призер международных соревнований по французской и вольной борьбе. Первый казах, завоевавший известность в международных чемпионатах зарубежных стран. В 1901 в Омске боролся с известным русским цирковым борцом А.Н. Злобиным. В 1903 по рекомендации и при содействии А.Н. Злобина был принят в школу И.В. Лебедева в Санкт-Петербурге, где два года обучался искусству классической борьбы. В 1908 в г. Кельн впервые завоевал звание чемпиона мира. В 1909 в Риге на чемпионате мира занял первое место. В 1910 завоевал малую золотую медаль на международном чемпионате в Варшаве. Кажымукан выступал под псевдонимами “Японец Ямогата-Муханура”, “Муканов-Муханура”. За победу над турецким борцом в Стамбуле получил звание “Кажи” и стал на всю жизнь Кажимуканом. В 1913 одержал победу на чемпионате в г. Троицк, в 1914 завоевал звание чемпиона мира в Париже. Боролся со всемирно известными борцами национальной японской борьбы джиу-джицуден в гг. Харбин, Токио. Казахский борец защищал спортивную честь России в С.-Петербурге, Москве, Киеве, Варшаве, Будапеште, Берлине, Праге, Лондоне, Кабуле, Тегеране, Харбине под именем “Кара Иван” (“Черный Иван”). В 1927 Президиум ЦИК КазАССР присвоил Кажымукану почетное звание “Богатырь казахских степей”. В годы Великой Отечественной войны выступал с цирковыми представлениями. На вырученные деньги построил самолет-истребитель, которому было дано имя Амангельды Иманова. Казахский летчик Кажытай Шалабаев выполнил на этом самолете 120 вылетов. Кажымукан завоевал 48 золотых, серебряных и бронзовых медалей. Внес значительный вклад в становление и развитие спортивной борьбы в Казахстане, в том числе и национальной борьбы казакша курес. О Кажымукане на киностудии “Казахфильм” созданы документальный фильм “Хаджи Мукан” в 2-х частях (1978, реж. О.Абишев) и художественный фильм “Знай наших” (1985, реж. С.Ходжиков). Открыт мемориальный дом-музей в а. Темирлан Южно-Казахстанской области (1980). Ежегодно проводятся традиционные состязания борцов Казахстана, посвященные памяти Кажымукана. В честь Кажымукана названы Дворец спорта в Алматы, Астане, Шымкенте, улицы в Алматы, Астане, Семипалатинске, Шымкенте. Награжден орденом “Знак Почета”.
Объяснение: