Дара және күрделі зат есімдер
Дара зат есім
Зат есімдер құрамы жағынан дара және күрделі зат есім болып екіге бөлінеді.
Негізгі түбірден жасалған зат есімдерді дара зат есім дейміз. Мысалы: бала, оқушы, кітап.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі немесе онан да астам түбір морфемадан құралған зат есімдер жатады. Мысалы: белбеу, АҚШ, ата – ана, күн тәртібі.
Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт түрлі:
5. Біріккен зат есімдер,
6. Қосарланған зат есімдер,
7. Тіркес (құрама) зат есімдер,
8. Қысқарған зақ есімдер.
Біріккен зат есімдер.
Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар, қайнаға, қолбасы, қолқанат т. б.
Қосарланған зат есімдер.
қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: абысын-ажын, ақыл-айла, ас-су, ата-ана, бала-шаға, әл-қуат, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, ой-пікір, ой-қыр, отын-су, тері-терсек, ұрыс-керіс, шай-су т. б.
Тіркес зат есімдер.
Тіркес (құрама) зат есімдерге кемінде екі я онан астам түбір сөздерден әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: ауыл шаруашылығы, балалар бақшасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғамдық еңбек, сары май т. б.
Қысқарған зат есімдер
Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат есімдер жатады.
Мысалы: ҚР, БҰҰ, ҚазМҰУ, пединститут, см, мм, га, Кб, Мб т. б.
Достық туралы мақал - мәтелдер.
- Дос - ажарың, жолдас - базарың.
* * *
- Алыстағы досыңа ат берсең де жарасар - үйіне мініп барсын деп.
Жақындағы досыңа хат берсең де жарасар - ұмытса есіне алсын деп.
- Жолдасың көп болса,
Жалғызбын деме.
- Дос сыртыңнан мақтар, дұшпан көзіңе мақтар.
- Жаңа досың жаныңда болса, ескі досың есіңде болсын.
Ол әрқашанда сенімді.
- Досың дос болғанға шаттан,
Дұшпанмен дос болудан сақтан.
- Досы көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды.
- Жаман жолдастан таяғым артық.
- Күлме досыңа – келер басыңа.
- Досы көппен сыйлас,
Досы азбен сырлас.
- Заттың жаңасы жақсы,
Достың ескісі жақсы.
Дара және күрделі зат есімдер
Дара зат есім
Зат есімдер құрамы жағынан дара және күрделі зат есім болып екіге бөлінеді.
Негізгі түбірден жасалған зат есімдерді дара зат есім дейміз. Мысалы: бала, оқушы, кітап.
Күрделі зат есімдерге кемінде екі немесе онан да астам түбір морфемадан құралған зат есімдер жатады. Мысалы: белбеу, АҚШ, ата – ана, күн тәртібі.
Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт түрлі:
5. Біріккен зат есімдер,
6. Қосарланған зат есімдер,
7. Тіркес (құрама) зат есімдер,
8. Қысқарған зақ есімдер.
Біріккен зат есімдер.
Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар, қайнаға, қолбасы, қолқанат т. б.
Қосарланған зат есімдер.
қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: абысын-ажын, ақыл-айла, ас-су, ата-ана, бала-шаға, әл-қуат, ел-жұрт, жігіт-желең, жауын-шашын, ой-пікір, ой-қыр, отын-су, тері-терсек, ұрыс-керіс, шай-су т. б.
Тіркес зат есімдер.
Тіркес (құрама) зат есімдерге кемінде екі я онан астам түбір сөздерден әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады.
Мысалы: ауыл шаруашылығы, балалар бақшасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғамдық еңбек, сары май т. б.
Қысқарған зат есімдер
Қысқарған зат есімдерге бірнеше сөзден құралып қысқарған зат есімдер жатады.
Мысалы: ҚР, БҰҰ, ҚазМҰУ, пединститут, см, мм, га, Кб, Мб т. б.
Достық туралы мақал - мәтелдер.
- Дос - ажарың, жолдас - базарың.
* * *
- Алыстағы досыңа ат берсең де жарасар - үйіне мініп барсын деп.
Жақындағы досыңа хат берсең де жарасар - ұмытса есіне алсын деп.
* * *
- Жолдасың көп болса,
Жалғызбын деме.
* * *
- Дос сыртыңнан мақтар, дұшпан көзіңе мақтар.
* * *
- Жаңа досың жаныңда болса, ескі досың есіңде болсын.
Ол әрқашанда сенімді.
* * *
- Досың дос болғанға шаттан,
Дұшпанмен дос болудан сақтан.
* * *
- Досы көпті жау алмайды, ақылы көпті дау алмайды.
* * *
- Жаман жолдастан таяғым артық.
* * *
- Күлме досыңа – келер басыңа.
* * *
- Досы көппен сыйлас,
Досы азбен сырлас.
* * *
- Заттың жаңасы жақсы,
Достың ескісі жақсы.