2 вариант 1. “Биік” сөзінің тура мағынада қолданғанын белгілеңіз. A) Биік сезім.- B) Биік тау.+ C) Биік ой. D) Биік тұлға.- E) Биік сөз.5 2. Антоним бола алмайтын сөзді табыңыз. A) Қара.- B) Ірі.- C) Сары.- D) Осал.- E) Қас.+ 3. Ашық дауысты дыбысты табыңыз. A) А, Ә. B) Ы, І. C) Ұ, У. D) Ү, Й. E) Ы, У. 4. Ашық дауыстылардан құралған сөзді көрсетіңіз. A) Бейсенәлі. B) Әлдеқашан. C) Кінәрат. D) Ойыншық. E) Күйзеліс. 5. Қысаң дауыстылары бар сөзді көрсетіңіз. A) Әділет. B) Жауырын. C) Ғылыми. D) Төсек. E) Іңкәр. 6. Қысаң дауысты дыбыстарды көрсетіңіз. A) Ү, У, Е. B) А, Ә, И. C) Э, Е, Ү. D) Ы, Ұ, И. E) Ә, Ү, Ы. 7. Әріптің анықтамасын көрсетіңіз. A) Үннен ғана тұратын дыбыстар. B) Дыбыстық жақты зерттейтін. C) Дыбыстың жазудағы таңбасы. D) Алиф пен би атауларының бірігуі. E) Кедергісіз шығатын дыбыстар. 8. Әліпбидегі әріптердің түрін анықтаңыз. A) Жазба, ашық түрі. B) Жазба, баспа түрі. C) Ашық, тұйық түрі. D) Баспа, ұяң түрі. E) Қатаң, ұяң түрі. 9. “Ә” әрпінің емлесіне байланысты сөздің дұрысын көрсетіңіз. A) Күман. B) Күмән. C) Күмен. D) Күмөн. E) Құман. 10. Дауысты дыбыстарды белгілеңіз. A) Б, Ж, С, Р. B) Х, А, Ч, Е. C) Ц, Щ, Ө, У. D) А, Ә, О, У. E) Б, В, Г, Ғ. 11. “Ұ” дыбысы қай сөзде жазылатынын көрсетіңіз. A) С...мке. B) ...стаған. C) Жая...лап. D) Т...сін. E) Т...скен. 12. Жіңішке дауысты дыбыстарды көрсетіңіз. A) Ы, І, Ә. B) О, Ұ, Ү. C) Ө, Е, І. D) Ұ, Ү, Ы. E) А, Е, Ы. 13. “Б” дыбысының қандай екенін анықтаңыз. A) Ұяң дауыссыз дыбыс. B) Қатаң дауыссыз дыбыс. C) Ашық дауысты дыбыс. D) Қысаң дауысты дыбыс. E) Еріндік дауысты дыбыс. 14. Бірыңғай ұяң дауыссыз қатысқан сөзді көрсетіңіз. A) Ешбір. B) Қап-қалың. C) Дағды. D) Сыңғырлату. E) Етікші. 15. Ұяң дауыссыз дыбыстарды көрсетіңіз. A) Г, Ғ, Й, З. B) Д, З, Ж, Л. C) Б, Д, З, Ж. D) Ж, Б, В, М. E) Ғ, Һ, Н, Ң. 16. Қай сөзде “П” дыбысы жазылатынын көрсетіңіз. A) Та...у. B) Ке...у. C) Қағы...-соғу. D) До...ы. E) Тара...ы. 17. Үнді дауыссыз дыбыстар қатысқан сөзді көрсетіңіз. A) Әлдилету. B) Әйел. C) Әлдебір. D) Әмірші. E) Әнеугүні. 18. Түбір сөзді көрсетіңіз. A) Маңдай-ша, ана. B) Әке, әсемпаз. C) Бала, дос. D) Білім, ілім. E) Өнерпаз, білгіш. 19. Бірыңғай түбір сөздері бар қатарды көрсетіңіз. A) Кітап, тасымал, аулы. B) Дана, даналық, ауылға. C) Отанды, өміршең, айшықты. D) Ыдыс, әңгіме, терезе. E) Балажан, әкесі, кенші. 20. Буынға бөлінбейтін сөздер қатарын анықтаңыз. A) ХБЖ, қала. B) Бақыт, нан. C) Сақ, қалам. D) БҰҰ, 50см. E) Күн, қағаз.
Су ортасының жарық режимінің әуе-құрылық ортасынан айырмашылықтары көп. Жарықтың су бетінен шағылысуына және су ішінен өтуі кезінде сіңірілетін болғандықтан суда жарықтың мөлшері аз болады. Сондықтан терең суларды үш аймаққа: жарық , алакөлеңке және толық қараңғы бөліктерге бөледі.
Мұхиттың қараңғы, терең бөліктерінде гидробионттар көру үшін тірі организмдерден бөлінетін жарықты пайдаланады. Мұндай құбылыс биолюминесценция деп аталады. Мысалы, кейбір балықтардың арқа жүзу қанаттарының алғашқы сәулесі жоғарға жақ сүйегіне жақын майысқан, қармақша тәрізді болып орналасқан. Осы қармақшаның ұшында шырышты жарық беретің бактериялары бар. Оттегімен бактерияларды қамтамасыз етуі арқылы жарық беріп, қорегін өзіне еліктіреді. Үнемі қараңғылықта тіршілік ету немесе жарықтың жетіспеуі гидробионттардың көру мүмкіншіліктерін шектейді.Жердің су қоры теория жүзінде сарқылмайды, себебі тиімді пайдаланған жағдайда су ресурстарының әлемдік су айналымы барысында үздіксіз қалпына келіп отырады. Өкінішке орай, соңғы жылдары Әлемдік Мұхиттарға мұнай өнімдерінің төгілуі, биологиялық алуан түрліліктің азаюы ұлғайып, тропикалық жағалауларга антропогендік қысым көп түсуде. Теңіз жағалауларының өсімдіктер жамылғысы тозып (Индонезия, Филиппин, Тайланд), күріш алқаптарын кеңейту және асшаяндар өсіру үшін тоғандар жасалып, мангра тоғайлары жойылуда. [3]
Импульстары секундына 2000-ға дейін жететін теңіз балықтары да бар. Кейбір қорғану көптеген шұңқырлы, ойық жерлерінде өзендердің тасуынынан, қатты нөсер жауыннан соң, қардың еруінен және тағы басқа жағдайларда уақытша көлшіктер, тоғандар пайда болады. Мұндай көлшіктерде де қысқа уақытта тіршілік ететін әт-түрлі гидробионттар кездеседі. Бұлардың ерекшелігі сол, аз ғана уақыт ішінде көбейіп, өзінен соң көптеген ұрпақтарын қалдырып келесі ылғал болатын уақытқа дейін тұнбаға көміліп иабиоз жағдайға түседі (кейбір шаяндар, планариилер, аз қылтанды құрттар моллюскалар, тіпті кейбір балықтар — африка протоптерусы және оңтүстік америка лепидосирені). Көптеген майда организмдер құрғақшылық жағдайда циста түзеді (инфузорилар, тамыраяқтылар, кейбір ескекаяқты шаяндар, турбеллярий және т.б.).
Су ортасының өзіндік оттегі режимі де бар. Суда оттегі атмосферамен салыстырғанда 21 есе аз. Судың температурасы, терендігі, тұздылығы артқан сайын ондағы оттегі мөлшері азайып, ал судың ағысы қатты болған сайын оттегі мөлшері көбейеді. Басқа орталармен салыстырғанда судың температуралық режимі біркелкі болуымен ерекшеленеді. Қоңыржай аймақтарда тұщы сулардың температурасы 0,9°С-25°С аралығында (ыстық су көздерін есептемегенде, онда су температурасы 100°С-қа дейін жетеді), тұщы сулардың терең қабатында температура 4°С-5°С-ты құрайды.
Ұлыстың Ұлы күні – «Наурыз» мерекесімен байланысты концептуалды ұғымдардың бірі. Ұлыстың ұлы күні деген сөз орамындағы Ұлы күн, Жылдың бас күні. Ең абзал, ең мәртебелі болып ұғынылғандықтан қазақтар Ұлы күн деп атаған. Ал ұлыс сөзі жұрт, ел, халық білдіретін жиынтық ұғымның атауы. Ұлыс оң болсын дегендегі ұлыс осы аталған мағынаны білдіреді. Қысқасы, сөз бір-бірімен байланысып, тіркесіп барып «Наурыз» мейрамы дегенді білдіреді. Мәшһүр Жүсіп: «Қазақта Наурыз деген кісі аты болған. Келін-кепшіктер атай алмай «Ұлыс күні» деп, Ұлыстың ұлы күні деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта Ұлыстың ұлы күні – «Наурыз» - дейді.
Наурыздама тойы – «Наурыз» мерекесіне қатысты негізгі ұғымдардың бірі, наурыз көжеден басқа. Әдетте, ел ішіндегі аса бай, дәулетті адамдардың наурызды той қылып өткізуін наурыздама дейді. Наурыздама тойы бір аптаға созылып, сегізінші күні тойға келгендер тарай бастайды. Арқа еліндегі дәулетті Тәтидің наурыздама тойын өткізген деп, арғынның атақты биі Едігені жүз кісісімен күткендігі жөнінде Мәшһүр Жүсіп жазбаларында мынадай дерек бар: Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! – деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.
Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстінен келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» - деп, Едігенің келгеніне қуанып:
«Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздамасына ортақтаспаймын!» - деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне, менің наурызым! – деп, сый қылыпты.
Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, бабасына тиген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.
Халықтың Наурыз мейрамындағы салт-ғұрыптардың бір алуаны табиғатпен «тіл табысу», оны қасиеттеу мағыынасында болса, енді бір алуаны адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу, нормаларын нығайту, жолға қою мақсатына бағытталады. Жүректе // көңілде өткен күннен дақ, реніш, өкпе-қалдықтың қалмауы, бұларды дер кезінде жүректен // көңілден кетірмесе, аяғы араздыққа, дау-жанжалға, қатыгездік пен қастандыққа апарып соқтырады. Сондықтан Наурыз мейрамында кешірім сұрау, кешіру тәрізді адамгершілік акциясы өткізілген. Мұның өзі жүректі таза ұстау, кір шалырмаудың халық ұғымында соншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы. РПК «СЛОН», 2013. 4-том. 489-490-бет.
12 Наурыз 2015 ж.