17-тапсырма. Романда кездесетін ғылыми термин- дерді теріп, «Физика», «Математика», «География» және т.б. пәндерде өткен терминдермен салыстыра отырып түсіндіріңдер.
Он тоғызыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінде жыраулық поэзияны одан әрі дамытып, өзінің жарық жырлары арқылы жауынгерлік өлең үлгісін биік сатыға көтерген бірден-бір ақын – Махамбет Өтемісұлы. Ол 1830 жылдарда Қазақстанның батыс өлкесіндегі Исатай бастаған көтерілістің басшыларының бірі әрі басты насихатшысы болды. Исатай батырдың сенімді серігі, халықты оның төңірегіне топтастыра білген идеолог ретінде Махамбет ел билеушілеріне, олар арқылы отарлыққа қарсы батыл іс-әрекеттерге барды. Ақын өлеңдерінде көтерілістің мақсат-міндеттері де, себеп-салдары да айқын көрініс табады. Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім Жағалай жатқан сол елге Мал толтырсам деп едім, - деп асқақ арманын білдірсе, оны орындау үшін бас кедергі хандар билігін жою сияқты тағы бір мақсат туындайтыны да Махамбет өлеңінің негізгі объектісіне айналады. Еңсесі биік ақ орда, Еріксіз кірсем деп едім Керегесін кескілеп, Орын етсем деп едім Туырлығын кескілеп, Тоқым етсем деп едім Тақта отырған хандардың Төрде отырған ханымын Қатын етсем деп едім, - деп мақсат тұғырын толғайтын жыр төгеді. Мұның бәрін жүзеге асыру үшін ерлердің алдында қандай міндет тұрғанын да Махамбет қағида түрінде қалыптастырып қадап айтқан: Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңқу-еңқу жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге шірімей, Терлігі майға ерімей Алты малта ас болмай, Өзіңнен туған жас бала Сақалы шығып жат болмай, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей Өзі талып ет жемей Ер төсектей безінбей, Ұлы түске ұрынбай Түн қатып жүріп, түс қашпай, Тебінгі теріс тағынбай Темір қазық жастанбай Қу толағай бастанбай, Ерлердің ісі бітер ме?!! – деген жолдары тек батырларды ғана емес, өзінің бостандығы үшін қолына қару алып аттанған бүкіл халық алдындағы міндетін айқындап тұр. Махамбет өлеңдері – көтеріліс шежіресі, халық мұңының көрінісі. Махамбет тұлғасы азаттық жолындағы күрес басшыларының бірі ретінде азаматтық тарихымызда да, сөз өнерінің асқақ өкілі ретінде әдебиет тарихында да өзіне дейінгілерге де, кейінгілерге де ұқсамайтын қасиетімен ерекшеленеді.
Біз «Дала заңына» бағынып өскен халықтың ұрпағымыз. Қай заманда болсын, өз құқымызды қорғап, ар-намысымызды таптатпауға тырысқан елміз. Осы тұрғыдан қарағанда, рухани деңгейден материалдық деңгейге түсу, құндылықтардың өзгеруі, қоғам заңдылықтарын дұрыс түсінбеу, адамгершілік қасиеттердің төмендеуі секілді бүкіл болмысымыздағы өзгерістер ішкі рухымыздан ажырап, рухани қуатымыздың әлсіреуінің белгісі ме деген ойлардың көңіл түпкірінен әлсін-әлсін қылаң беретінін несіне жасырайық. Бұлайша шала бүлінудің де реті жоқ шығар… Әйтсе де бүгінгі бет-бейнеміз шаң басқан айнадан өзін анық көре алмай әбігерге түскен адамның кейпін елестететіндей. Осы орайда адамзат болмысындағы түрлі өзгерістердің соңы қайда апарады? Адамзат үшін ең қауіпті нәрсе не? Халық белсенділігінің төмендеуіне не себеп деген бірқатар сауалдарға жауап іздеп көрген едік.
Он тоғызыншы ғасырдағы қазақ әдебиетінде жыраулық поэзияны одан әрі дамытып, өзінің жарық жырлары арқылы жауынгерлік өлең үлгісін биік сатыға көтерген бірден-бір ақын – Махамбет Өтемісұлы. Ол 1830 жылдарда Қазақстанның батыс өлкесіндегі Исатай бастаған көтерілістің басшыларының бірі әрі басты насихатшысы болды. Исатай батырдың сенімді серігі, халықты оның төңірегіне топтастыра білген идеолог ретінде Махамбет ел билеушілеріне, олар арқылы отарлыққа қарсы батыл іс-әрекеттерге барды. Ақын өлеңдерінде көтерілістің мақсат-міндеттері де, себеп-салдары да айқын көрініс табады. Еділдің бойы ен тоғай, Ел қондырсам деп едім Жағалай жатқан сол елге Мал толтырсам деп едім, - деп асқақ арманын білдірсе, оны орындау үшін бас кедергі хандар билігін жою сияқты тағы бір мақсат туындайтыны да Махамбет өлеңінің негізгі объектісіне айналады. Еңсесі биік ақ орда, Еріксіз кірсем деп едім Керегесін кескілеп, Орын етсем деп едім Туырлығын кескілеп, Тоқым етсем деп едім Тақта отырған хандардың Төрде отырған ханымын Қатын етсем деп едім, - деп мақсат тұғырын толғайтын жыр төгеді. Мұның бәрін жүзеге асыру үшін ерлердің алдында қандай міндет тұрғанын да Махамбет қағида түрінде қалыптастырып қадап айтқан: Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңқу-еңқу жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай, Тебінгі терге шірімей, Терлігі майға ерімей Алты малта ас болмай, Өзіңнен туған жас бала Сақалы шығып жат болмай, Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей Өзі талып ет жемей Ер төсектей безінбей, Ұлы түске ұрынбай Түн қатып жүріп, түс қашпай, Тебінгі теріс тағынбай Темір қазық жастанбай Қу толағай бастанбай, Ерлердің ісі бітер ме?!! – деген жолдары тек батырларды ғана емес, өзінің бостандығы үшін қолына қару алып аттанған бүкіл халық алдындағы міндетін айқындап тұр. Махамбет өлеңдері – көтеріліс шежіресі, халық мұңының көрінісі. Махамбет тұлғасы азаттық жолындағы күрес басшыларының бірі ретінде азаматтық тарихымызда да, сөз өнерінің асқақ өкілі ретінде әдебиет тарихында да өзіне дейінгілерге де, кейінгілерге де ұқсамайтын қасиетімен ерекшеленеді.
Біз «Дала заңына» бағынып өскен халықтың ұрпағымыз. Қай заманда болсын, өз құқымызды қорғап, ар-намысымызды таптатпауға тырысқан елміз. Осы тұрғыдан қарағанда, рухани деңгейден материалдық деңгейге түсу, құндылықтардың өзгеруі, қоғам заңдылықтарын дұрыс түсінбеу, адамгершілік қасиеттердің төмендеуі секілді бүкіл болмысымыздағы өзгерістер ішкі рухымыздан ажырап, рухани қуатымыздың әлсіреуінің белгісі ме деген ойлардың көңіл түпкірінен әлсін-әлсін қылаң беретінін несіне жасырайық. Бұлайша шала бүлінудің де реті жоқ шығар… Әйтсе де бүгінгі бет-бейнеміз шаң басқан айнадан өзін анық көре алмай әбігерге түскен адамның кейпін елестететіндей. Осы орайда адамзат болмысындағы түрлі өзгерістердің соңы қайда апарады? Адамзат үшін ең қауіпті нәрсе не? Халық белсенділігінің төмендеуіне не себеп деген бірқатар сауалдарға жауап іздеп көрген едік.