Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.[1]
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Он алты жасына келгенде алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. (Күлтегіннің) сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...
Осылай жалғаса береді. Қарап отырсаңыз, Күлтегін батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанша соғыссыз өткен жылы болмапты. Соның бәрінде ол жау қолына жасындай тиіп, түрік қолын жеңіске жеткізіп отырыпты.
Әкесі Құтылығ (Елтеріс) қаған Екінші Шығыс Түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал алытн тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында, Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Батыр бабаның бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы Ерлікке тағзым етеді, ата рухына адалдықтарын білдіреді.
В бронзовом веке преобладало оседлое скотоводство. Наличие крупного рогатого скота вынуждало местное население запасаться сеном. Найденные в раскопках бронзовые серпы говорят о том, что жители стали заниматься новым видом деятельности — заготовкой кормов для скота. Сенокошение, заготовка кормов на зиму привели к развитию другого хозяйства — зернового. Так, уже в первом периоде бронзового века вместе с оседлым скотоводством появляется новая форма хозяйствования — земледелие: выращивание зерна, обработка почвы.
Второй этап скотоводческой деятельности выявлен в средний период бронзового века. При исследовании исторического местожительства казахов обнаружено множество костей одомашненных овец, коров, лошадей и верблюдов. Это говорит о том, что местные жители имели разнообразные виды животных, которые не только содержались на подножном корме, а также требовали заготовок корма на зиму. В раскопках найдены уздечки, поводья для верховой упряжи коня. Отсюда можно сделать вывод, что жителей беспокоила мысль о поиске новых' сенокосных угодий, люди меняли стоянки. Появляется новый вид скотоводства — кочевое. Причем летние пастбища и зимовки должны были быть постоянными. Если каждое хозяйство использовало угодья возле своих зимовок, то летом они уезжали на свои жайляу — летовки.
Таким образом, в последний период бронзовой эпохи исторические жители занимались кочевым скотоводством. В это же время люди начинают заниматься обработкой земли.
Развитие кочевого скотоводства. На территории Казахстана развивались три формы скотоводства. На Мангистау, в Западном и Центральном Казахстане, а также частично в горной местности развивалось кочевое скотоводство. Это первая его форма. Она имела свои специфические особенности. Люди имели постоянные зимовки. Но там они жили зимой, временно, а в другие сезоны года кочевали со своим скотом. Этот вид деятельности кочевников еще до нашей эры описали античные авторы (Геродот, Гиппократ, Страбон), путешественники позднего средневековья (П. Карпини, ибн Баттута, ибн аль-
Факиха, В.Рубрук и др.). Люди, занимавшиеся этим видом скотоводства, совершенно не занимались зерновым хозяйством. На зиму они заготовляли небольшое количество сена. Главными видами животных были овцы, лошади и верблюды. Крупного рогатого скота было мало. Издавна для каждого рода и племени были традиционными маршруты кочевий.
Вторая форма — полукочевое скотоводство. У этих хозяйств были устойчивые, хорошо организованные зимовки: землянки, скотные дворы и другие строения. По данным археологических раскопок, такое хозяйствование развивалось в стране со времен сакско-усуньской эпохи. Оно было распространено в Семиречье, Восточном Казахстане, на Западном Алтае — в степных, лесных и высокогорных районах. Здесь пастбища находились не очень далеко. Кочевья проходили на неболь- I них расстояниях. С зимовок они отправлялись на весенние травостои, затем переезжали с зимовок на жайляу и обратно без промежуточных остановок.
Такие полукочевники понемногу занимались и земледелием. Они в пределах своих зимовок выращивали просо, ячмень, пшеницу. Зерна этих растений были найдены в результате раскопок в Бесшатыре, на берегах Или, в кургане Шелекты в Восточно-Казахстанской области, на побережьях Чу, Таласа, в курганах Западного и Восточного Семиречья.
Третья форма — оседлое скотоводство. Оно появилось из полукочевого скотоводства в связи с тем, что скотоводы стали больше времени проводить в своих постоянных зимовках, а также в связи с близостью городов с орошаемым земледелием. Археологические раскопки доказывают, что в средние века появились постоянные зимовки, поселения, достигшие статуса городов (кентов). Однако по сведениям, I фиведенным Худуд аль-Аламом и В. Рубруком, в таких городах и зимовках в основном занимались скотоводством.
Оседлое скотоводство широко развивалось в Южном Казахстане, особенно на берегах Сырдарьи, Арыси, Чу, Таласа, а также в южных и северных предгорьях Каратау, где было развито и орошаемое земледелие. Здесь заготавливали сено для зимнего содержания скота. 11о данным хорезмской экспедиции под руководством С.П. Толстова, па стоянках Чирик-Рабат, Бибиш-Мола, Баланды было развито орошаемое и богарное земледелие.
Во времена оседлого скотоводства на зимовках строились постоянные жилища. В подворье начинал превалировать крупный рогатый скот.
Таким образом, в скотоводстве у древних казахов развивались три формы хозяйствования. Современные археологические исследования доказывают, что полукочевое скотоводство было развито также в западных, северных и центральных регионах республики.
Күлтегін (684-731 жж.) - Құтлық(Елтерiс) қағанның екiншi ұлы, Білге қағанның (Могилян) туған iнiсi. Шешесi Елбiлге қатұн. Ашина тектi.
Күлтегiн 7 жас кезiнде әкесi Құтлық ( 680-692 жж. билік құрған) қайтыс болады. Қаған тағына оның iнiсi Қапаған (692-716 жж.) отырады. Күлтегiн мен Бiлге, Қапағанның iнiсi Бөгүнi (716 ж.) тақтан тайдырып, қағандық билiктi Бiлге қолына (716-734 ж.) алады.[1]
Екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семсері» атанған атақты батыры. Әкесінен жастай жетім қалып, ағасы Қапаған қағанның тәрбиесінде өскен Күлтегін тым ерте есейіп, қабырғасы қатып, бұғанасы бекімей жатып, жау жарағын асынып, түрік еліне тұс тұстан төнген басқыншы жауға қарсы үлкендер қатарында тұрып, ерлікпен күреседі. Бұл ретте түріктің атақты Білге қағаны Күлтегін батырдың басына қойылған ескерткіші тасқа ойып жаздырған ғұмырнамасында: «әкем қаған өлгенде інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи деректерді салыстыра зерделесек, бұдан Күлтегіннің он жасында ер атанып, алғаш көзге түскен соғысының табғаш елінің әйел патшасы У хыудың Қапағанның басына ақша тігіп, кімде кім оны өлтірсе, соған «Жан чо» («Чоны өлтіруші», яғни Мочо Қапағанды өлтіруші) деген атпен бірінші дәрежелі кінәз атағын беремін деген уәдесін арнайы жарлықпен бекітіп, түрік еліне жазалау жорыққа қалың қол аттандырғаннан кейінгі, 694 жылғы Жау жыу және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені анық көрінеді. Қапаған осы соғыста 90 мың тұтқынды қолға түсірген. Міне, осыдан былай Күлтегіннің ерлік жолы басталады. Тарихи деректер сол кездегі ел тәуелсіздігін сақтап қалу жолында болған қырғын соғыстардың бірде біреуінің Күлтегінсіз өтпегенін, дулығасы жарқырап, жауын жапырып қан майданның ортасында жүргенін тамсана баяндайды. Бұл арада сол деректерді тізіп жатпай ақ, батырдың өзіне арнап орнатылған ескерткіштегі мына жазулардан да біраз жайды аңғаруға болады. Тас жазудың авторы Йолығ тегін Күлтегін ерлігін былайша тізбелейді:
Он алты жасына келгенде алты чуб, соғдыларға қарсы аттандық. Күлтегін жауға жалғыз ұмтылды. Ол тұтықты қарулы басшылармен қолға түсірді. Ол әскерді сонда талқандады. Жиырма бір жасында Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі Тадықан шораның Боз атын мініп шапты. Ол ат сонда өлді. Екіншісінде Ышбыр Жамтардың боз атын мініп шапты. Ол ат та сонда өлді. (Күлтегіннің) сауытына, қалқанына жүздеген оқ тиді, бірақ бірі де денесіне дарыған жоқ. Күлтегін жиырма алты жасқа келгенде қырғыздарға қарсы аттандық. Күлтегін Байырқының Ақбоз айғырына мініп, шабуылға ұмтылды. Бір батырын оққа ұшырды, екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі үзілді. Қырғыз қағанын өлтіріп, елін алдық... Тоғу қаласында шайқастық. Күлтегін Азбан ағын мініп ұмтылды. Алты батырын шаншып түсіріп, жетіншісін қылышпен шапты. Тоғыз батырын қуып жетіп, тақымға басты Оғыздармен соғыстық Күлтегін Жетімек (Өгсіз) атқа мініп шауып, тоғыз ерін шанышты... Түргеш халқы жау болды. Күлтегінді шағын қолмен жібердік. Жойқын соғыс жасапты. Қара түргеш халқы сол жерде өлім тауыпты...
Осылай жалғаса береді. Қарап отырсаңыз, Күлтегін батыр 47 жасқа жетіп, қаза тапқанша соғыссыз өткен жылы болмапты. Соның бәрінде ол жау қолына жасындай тиіп, түрік қолын жеңіске жеткізіп отырыпты.
Әкесі Құтылығ (Елтеріс) қаған Екінші Шығыс Түрік қағанатының іргесін қалап, шаңырағын көтерсе, артында қалған екі баласы: үлкені Білге қағаны ел бастап, кішісі Күлтегіні қол бастап, сол қағанаттың айбынын асырып, мерейін тасытыпты. Ағайынды екі ұлан ақыл қосып бірге қимылдап, елінің бірі алтын тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал алытн тұтқасына, бірі айбарлы асыл тірегіне айналыпты. Ажал жетіп, сол асыл тірек құлағанда Ұлы Дала күңіреніп, төрткүл дүниеден түгел елшілер келіп, Күлтегін рухына тағзым етіпті. Басына ел тарихын жазып, алып ескерткіш орнатыпты. Сол ескерткіштің ғылыми көшірмесі бұл күнде тәуелсіз еліміздің астанасында, Еуразия ұлттық университеті бас ғимаратының төрінде тұр. Батыр бабаның бақытты ұрпағы күн сайын ескерткіш қасына келіп, ұлы Ерлікке тағзым етеді, ата рухына адалдықтарын білдіреді.
Объяснение:
В бронзовом веке преобладало оседлое скотоводство. Наличие крупного рогатого скота вынуждало местное население запасаться сеном. Найденные в раскопках бронзовые серпы говорят о том, что жители стали заниматься новым видом деятельности — заготовкой кормов для скота. Сенокошение, заготовка кормов на зиму привели к развитию другого хозяйства — зернового. Так, уже в первом периоде бронзового века вместе с оседлым скотоводством появляется новая форма хозяйствования — земледелие: выращивание зерна, обработка почвы.
Второй этап скотоводческой деятельности выявлен в средний период бронзового века. При исследовании исторического местожительства казахов обнаружено множество костей одомашненных овец, коров, лошадей и верблюдов. Это говорит о том, что местные жители имели разнообразные виды животных, которые не только содержались на подножном корме, а также требовали заготовок корма на зиму. В раскопках найдены уздечки, поводья для верховой упряжи коня. Отсюда можно сделать вывод, что жителей беспокоила мысль о поиске новых' сенокосных угодий, люди меняли стоянки. Появляется новый вид скотоводства — кочевое. Причем летние пастбища и зимовки должны были быть постоянными. Если каждое хозяйство использовало угодья возле своих зимовок, то летом они уезжали на свои жайляу — летовки.
Таким образом, в последний период бронзовой эпохи исторические жители занимались кочевым скотоводством. В это же время люди начинают заниматься обработкой земли.
Развитие кочевого скотоводства. На территории Казахстана развивались три формы скотоводства. На Мангистау, в Западном и Центральном Казахстане, а также частично в горной местности развивалось кочевое скотоводство. Это первая его форма. Она имела свои специфические особенности. Люди имели постоянные зимовки. Но там они жили зимой, временно, а в другие сезоны года кочевали со своим скотом. Этот вид деятельности кочевников еще до нашей эры описали античные авторы (Геродот, Гиппократ, Страбон), путешественники позднего средневековья (П. Карпини, ибн Баттута, ибн аль-
Факиха, В.Рубрук и др.). Люди, занимавшиеся этим видом скотоводства, совершенно не занимались зерновым хозяйством. На зиму они заготовляли небольшое количество сена. Главными видами животных были овцы, лошади и верблюды. Крупного рогатого скота было мало. Издавна для каждого рода и племени были традиционными маршруты кочевий.
Вторая форма — полукочевое скотоводство. У этих хозяйств были устойчивые, хорошо организованные зимовки: землянки, скотные дворы и другие строения. По данным археологических раскопок, такое хозяйствование развивалось в стране со времен сакско-усуньской эпохи. Оно было распространено в Семиречье, Восточном Казахстане, на Западном Алтае — в степных, лесных и высокогорных районах. Здесь пастбища находились не очень далеко. Кочевья проходили на неболь- I них расстояниях. С зимовок они отправлялись на весенние травостои, затем переезжали с зимовок на жайляу и обратно без промежуточных остановок.
Такие полукочевники понемногу занимались и земледелием. Они в пределах своих зимовок выращивали просо, ячмень, пшеницу. Зерна этих растений были найдены в результате раскопок в Бесшатыре, на берегах Или, в кургане Шелекты в Восточно-Казахстанской области, на побережьях Чу, Таласа, в курганах Западного и Восточного Семиречья.
Третья форма — оседлое скотоводство. Оно появилось из полукочевого скотоводства в связи с тем, что скотоводы стали больше времени проводить в своих постоянных зимовках, а также в связи с близостью городов с орошаемым земледелием. Археологические раскопки доказывают, что в средние века появились постоянные зимовки, поселения, достигшие статуса городов (кентов). Однако по сведениям, I фиведенным Худуд аль-Аламом и В. Рубруком, в таких городах и зимовках в основном занимались скотоводством.
Оседлое скотоводство широко развивалось в Южном Казахстане, особенно на берегах Сырдарьи, Арыси, Чу, Таласа, а также в южных и северных предгорьях Каратау, где было развито и орошаемое земледелие. Здесь заготавливали сено для зимнего содержания скота. 11о данным хорезмской экспедиции под руководством С.П. Толстова, па стоянках Чирик-Рабат, Бибиш-Мола, Баланды было развито орошаемое и богарное земледелие.
Во времена оседлого скотоводства на зимовках строились постоянные жилища. В подворье начинал превалировать крупный рогатый скот.
Таким образом, в скотоводстве у древних казахов развивались три формы хозяйствования. Современные археологические исследования доказывают, что полукочевое скотоводство было развито также в западных, северных и центральных регионах республики.
Объяснение: