Кызыл кытапка енген бунакденелылылер

Нәзікқұйрық инелік (Аральский тонкохвост). Республикамызда Сырдария өзенінің Арал теңізіне таяу су алабында ғана тіршілік етеді. Бұл - ерекше қорғауды қажет ететін жыртқыш жәндік. Өйткені ол басқа бунақденелілер менмасаны қорек етеді. Нәзікқұйрық инелік ғылымға тек 1979 жылы ғана белгілі болды. Толық зерттелген жоқ. Сондықтан нәзікқұйрық инеліктің тіршілігі туралы нақтылы дерек жоқ.

Көркемше-инелік (Красотка-девушка). Бұл өзге инеліктерден қанатында ерекше белгінің болмауымен ерекшеленеді. Тағы бір ерекшелігі - өзге инеліктер тәрізді қанатың жайған қалпында қонбайды. Көркемше инелік көбелектерше қанатың құрсағынан жоғары жинастырып қонады.

Шолғыншы инелік(Дозорщик-император). Бұл - күйенті тұқымдас инеліктердің бір түрі. Шолғыншы инеліктің қанаттары біркелкі қалыпта болмайды, бірі ұзын, бірі қысқа болып келеді. Ол едәуір ірі инелік: құрсағының ұзындығы 49-61 миллиметрге дейін жетелі.

Ақтеңбіл дәуіт(Богомол древесный). Бұл - Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген ең жалмауыз дәуіт. Ақтеңбіл дәуіттің (134-сурет) дернәсілі 85 күнде 147 жоңышқа бітесін, 41 жеміс шыбынын және 266 бөлме шыбыным қорек еткен. Жұмыртқадан жаңа ғана шыққан дернәсіл ересек күйге жеткенше 1 кг 300 грамға жуық бунақденелілерді жойған. Ал аналық дәуіттің қомағайлығы ерекше. Ол аталығын жеп, жұмыртқаларының дамуына қажетті нәруызды осылай толықтырады.

Далалық кергі(Степная дыбка). Ол - өте сирек кездесетін, Қазақстандамекендейтін ең ірі денелі шекшек. Мұның қанаты жоқ (немесе жетілмеген). Далалық кергі шырылдамайды және жыртқыш. Оны Солтүстік Қазақстаннан, соған жақын аумақтардан кездестіруге болады. Аналығының тұрқы - 53-75 мм. Далалық кергі - дала табиғатына нағыз бейімделген жәндік. Дене бітімі, қорегін аулау тәсілі шекшектен гөрі дәуітке көбірек ұқсас. Жыртқыш болғандықтан, негізгі қорегі - шегірткелер, шекшектер, шілделіктер, қоңыздар және дала қандалалары. Тіпті кейде дәуітті де жеп қояды. Ол дәуіт тәрізді аяқтарын жазып жіберіп, қорегін аңдып, қозғалмай ұзақ отырады. Бір көңіл аударарлық жайт: табиғатта кергілердің аталығы көп кездеспейді. Сондықтан олардың аналықтары партеногенезді жолмен көбейеді. Бұл гректің «партенос» - қыз қалпындағы + «генесис» - пайда болу деген сөздермен алынған. Дәлірек айтқанда: аталықсыз ұрықтану. Далалық кергілердің шырылдамауы да соған байланысты болса керек. Дала кергесі даму барысында 8 рет түлейді. 3-4 аптадан соң толық ересек күйге келеді. Ұрықтанбаса да жұмыртқалап, түнде 7 жұмыртқа туады. Жұмыртқалайтын жерді мұртшаларымен тексереді де, әр түрлі тееңдікке жұмыртқаларын орналыстырады. Күзге дейін мезгіл-мезгіл жұмыртқалай береді. Тіпіті өлген аналық кергінің денесінен тумай қалған 10-28 жұмыртқаларды байқауға болады. Жұмыртқалардан тек аналық кергілер ғана дамиды.

Бұғықоңыз(жук-олень) - саны күрт кеміп бара жатқан, тұрқы 87 мм шамасындағы ең ірі қоңыз. Бұғықоңыз (134-сурет) еменді ормандарда өмір сүреді. Биік таулы жерлерде кездеспейді. Қазақстанда Жайық өзенінің жайылмасынан кездестіруге болады. Бас бөлігіндегі жақ тұсынан бұғының мүйізіне ұқсас ұзын өскін ерекше байқалатындықтан, қоңыз «бұғықоңыз» аталған. Аналығы аталығынан кіші, тұрқы 28-45 мм шамасында болады. Бұғықоңыздар зақымданған ағаш діңінен аққан шырынмен қоректенеді. Дернәсілдерінің дене пішіні имек «С» әрпіне ұқсайды, түсі - ақ, тұрқы - 14 см, жуандығы 2 ем. Олар көбінесе шіріген емен ағашында дамиды. Дернәсілдердің дамуы 4 айдан 6 айға дейін созылады. Олардың қоректенуі толық зерттелмеген. Дернәсілдер құрғақшылыққа төзімділігі - 20С аязға шыдайды. Ересек бұғымүйіздер ұзақ өмір сүре алмайды, 3 - 4 аптадан соң тіршілігін жояды. бұларды дер кезінде қорғамаса, аумақтан мүлде кездеспей қалуы мүмкін.