7-тапсырма. «Қазақстандық боксшылар - олипиада жеңімпаздары» тақыты бында таныстырылым жаса. Ойыңды екпін түрлерін қолданып түжырынан сенімді жеткіз. Өз сөзіңде етістіктің мағыналық түрлерін тиімді қолдан. 10 Ермахан Ыбрайымов 2000 ж. Сидней Бақтияр Артаев 2004 ж. Афины Бақыт Сәрсекбаев 2008 ж. Бейжің Серік Cannes 2012 ж. Лондон
Ұлыстың Ұлы күні Ұлыстың Ұлы күні – «Наурыз» мерекесімен байланысты концептуалды ұғымдардың бірі. Ұлыстың ұлы күні деген сөз орамындағы Ұлы күн, Жылдың бас күні. Ең абзал, ең мәртебелі болып ұғынылғандықтан қазақтар Ұлы күн деп атаған. Ал ұлыс сөзі жұрт, ел, халық білдіретін жиынтық ұғымның атауы. Ұлыс оң болсын дегендегі ұлыс осы аталған мағынаны білдіреді. Қысқасы, сөз бір-бірімен байланысып, тіркесіп барып «Наурыз» мейрамы дегенді білдіреді. Мәшһүр Жүсіп: «Қазақта Наурыз деген кісі аты болған. Келін-кепшіктер атай алмай «Ұлыс күні» деп, Ұлыстың ұлы күні деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта Ұлыстың ұлы күні – «Наурыз» - дейді.
Наурыздама тойы – «Наурыз» мерекесіне қатысты негізгі ұғымдардың бірі, наурыз көжеден басқа. Әдетте, ел ішіндегі аса бай, дәулетті адамдардың наурызды той қылып өткізуін наурыздама дейді. Наурыздама тойы бір аптаға созылып, сегізінші күні тойға келгендер тарай бастайды. Арқа еліндегі дәулетті Тәтидің наурыздама тойын өткізген деп, арғынның атақты биі Едігені жүз кісісімен күткендігі жөнінде Мәшһүр Жүсіп жазбаларында мынадай дерек бар: Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! – деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.
Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстінен келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» - деп, Едігенің келгеніне қуанып:
«Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздамасына ортақтаспаймын!» - деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне, менің наурызым! – деп, сый қылыпты.
Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, бабасына тиген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.
Халықтың Наурыз мейрамындағы салт-ғұрыптардың бір алуаны табиғатпен «тіл табысу», оны қасиеттеу мағыынасында болса, енді бір алуаны адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу, нормаларын нығайту, жолға қою мақсатына бағытталады. Жүректе // көңілде өткен күннен дақ, реніш, өкпе-қалдықтың қалмауы, бұларды дер кезінде жүректен // көңілден кетірмесе, аяғы араздыққа, дау-жанжалға, қатыгездік пен қастандыққа апарып соқтырады. Сондықтан Наурыз мейрамында кешірім сұрау, кешіру тәрізді адамгершілік акциясы өткізілген. Мұның өзі жүректі таза ұстау, кір шалырмаудың халық ұғымында соншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы. РПК «СЛОН», 2013. 4-том. 489-490-бет.
алихан букейханов (каз. әлихан бөкейхан; 1866, токраунская волость, каркаралинский уезд, семипалатинская область, российская империя — 27 сентября 1937, москва, ) — казахский общественный деятель, преподаватель, журналист, этнограф. один из лидеров партии «алаш», комиссар временного правительства по казахстану (1917). председатель (премьер-министр) алашской автономии с 1917 по 1920 годы. алихан букейханов считается первым премьер-министром казахстана.принадлежал к потомкам казахских «чингизидов» торе. окончил омское техническое училище, затем факультет петербургского лесного института. занимался статистикой. сотрудничал с газетой «семипалатинские областные ведомости»[1] относил себя к «западническому направлению» общественного движения казахской интеллигенции, которая «видит будущее киргизской степи в сознательном претворении западной культуры — в самом широком смысле этого слова» и «возьмёт за образец… в частности, партию народной свободы» («киргизы», в книге: формы национального движения в современных государствах, спб., 1910, с. 599). в то же время он активно боролся против колонизации киргизской степи.алихан букейханов стал первым биографом абая. его статья «абай (ибрагим) кунанбаев» — некролог казахского народного поэта в связи с характеристикой его творчества была напечатана в газете «семипалатинский листок» в 1905 году. затем с портретом абая она печаталась в журнале «записки семипалатинского подотдела западно-сибирского отдела императорского общества» в 1907 году. член партии кадетов с 1905 г. в ноябре 1905 года участвовал в общероссийском съезде земских и городских деятелей в москве, на его заседании 12 ноября выступил с речью о положении киргизского народа.в конце 1905 г. в уральске на съезде делегатов 5 областей был одним из инициаторов попытки создания (киргизской) конституционно-демократической партии. в январе 1906 арестован «как руководитель киргизского политического движения». в мае 1906 года по распоряжению гражданина исправляющего должность генерал-губернатора генерал-лейтенанта романова освобождён из омской тюрьмы.5 июня 1906 года прибыл в семипалатинск, где был горячо встречен. были высказаны пожелания семипалатинских киргиз выбрать его в члены государственной думы, так как он был единственным человеком, который умело и твёрдо стоял за интересы киргизского народа.член 1-й государственной думы от семипалатинской области. добравшись до петербурга уже после роспуска думы, он тем не менее подписал выборгское воззвание (1906), призывавшее к гражданскому неповиновению. в 1908 г. арестован вновь, до 1917 г. пребывал в ссылке в самаре. член самарского губернского комитета (создан в августе 1915) партии народной свободы. был членом ввнр, состоял в ложе «чермака» (петроград).но его пути с кадетами разошлись после февральской революции, поскольку он перестал находить поддержку среди них в самом главном вопросе — предоставление автономии казахскому народу, а также по другим принципиальным вопросам (землепользование и взаимоотношение государства и церкви). свои мотивы он изложил в статье «почему я вышел из партии кадетов», отметив в качестве сути расхождений стремление товарищей по партии и масонских «братьев» «сохранить империю при существующих границах». самоопределившись, а. букейханов создает национальную политическую партию «алаш», идейные предпосылки которой были заложены газетой «казах», выходившей с 1913 года, которую он создал с ахметом байтурсыновым и миржакипом дулатовым. он участвовал в работе съезда сибирских автономистов в томске, на котором было принято решение о предоставлении в составе сибирской республики автономии казахам. в декабре 1917 года по инициативе а. букейханова на 2-м всеказахском курултае (учредительном съезде) была провозглашена алашская автономия, то есть автономное государство казахов. высшим органом власти стал временный народный совет, которому было присвоено наименование «алаш-орда», а его председателем (президентом) — а. букейханов. осенью 1918 года вместе с в. таначевым и а. турлыбаевым от имени алаш-орды вёл переговоры с правительством колчака.в гражданской войне а. букейханов и алашординцы были по «ту сторону баррикад» вместе с сибирскими правителями почти до конца 1919 года, когда они оказались один на один с свои позиции новой властью. алашординцам пришлось пойти на единственно приемлемое, хотя и чрезвычайно тяжелое решение — войти в соглашение с идейными и политическими противниками в обмен на декларативное обещание сохранения национальной автономии. букейханов вынужден был в этих условиях отказаться от активной политической и государственной деятельности. он считал противозаконной акцию ленина и большевиков по вооруженному захвату власти. с её осуждением он выступил в статье «общесибирский съезд», опубликованной в 1917 году в газете «сарыарка».
Ұлыстың Ұлы күні – «Наурыз» мерекесімен байланысты концептуалды ұғымдардың бірі. Ұлыстың ұлы күні деген сөз орамындағы Ұлы күн, Жылдың бас күні. Ең абзал, ең мәртебелі болып ұғынылғандықтан қазақтар Ұлы күн деп атаған. Ал ұлыс сөзі жұрт, ел, халық білдіретін жиынтық ұғымның атауы. Ұлыс оң болсын дегендегі ұлыс осы аталған мағынаны білдіреді. Қысқасы, сөз бір-бірімен байланысып, тіркесіп барып «Наурыз» мейрамы дегенді білдіреді. Мәшһүр Жүсіп: «Қазақта Наурыз деген кісі аты болған. Келін-кепшіктер атай алмай «Ұлыс күні» деп, Ұлыстың ұлы күні деп кеткен. «Ұлыс» - Түркінің ата-бабаларынан қалған ескі тіл. Біздің қазақта Ұлыстың ұлы күні – «Наурыз» - дейді.
Наурыздама тойы – «Наурыз» мерекесіне қатысты негізгі ұғымдардың бірі, наурыз көжеден басқа. Әдетте, ел ішіндегі аса бай, дәулетті адамдардың наурызды той қылып өткізуін наурыздама дейді. Наурыздама тойы бір аптаға созылып, сегізінші күні тойға келгендер тарай бастайды. Арқа еліндегі дәулетті Тәтидің наурыздама тойын өткізген деп, арғынның атақты биі Едігені жүз кісісімен күткендігі жөнінде Мәшһүр Жүсіп жазбаларында мынадай дерек бар: Сіз бір жақтан бір жаққа бара жатқан жолаушы емессіз, әдейін наурыздама қылдыра келдіңіз! Ұдайымен сегіз күн қылмаған соң, мұның қылуға не сәндігі бар?! – деп, сегіз күн күтіп, сыйлап, бір күнінен бір күнін асыра беріпті.
Тәти мырза алдырған түлкілерінің ішінде бір қара түлкісі бар, наурыздаманың үстінен келіп қалыпты. Қара түлкі алдырып келгеніне бір қуанып, «Наурыздама қылдырамын!» - деп, Едігенің келгеніне қуанып:
«Бұл наурыздама Баяудікі болды. Мен ұрғашы наурыздамасына ортақтаспаймын!» - деп, басы Едігенің өзіне түйе бастатқан тоғыз, онан кейінгісіне: біріне ат, жүз кісіден бір кісіні құр қойған жоқ. Ең аяқ атшыларға бір-бір матадан үлестіріп: - Міне, менің наурызым! – деп, сый қылыпты.
Міне, сондай жақсы күнде тасып кетіп алған дуа ұрпағынан Шорман шығып, Мұса шығып, байлық, беклік таласа қоса шығып, жалпақ Сүйіндікке құт ауыл, ұйытқы ауыл болып тұр. Бұл күндегі пәленшекем, түгеншекемнің пейіліне қарағанда, тағалы торы тай ұстап тұра алмайтұғын пейіл бар. Атасына, бабасына тиген осы екен. Оңған, ілгері басқан біреуді: «Шіркін атасына, бабасына дуа тиген тұқым ғой!» - дейді.
Халықтың Наурыз мейрамындағы салт-ғұрыптардың бір алуаны табиғатпен «тіл табысу», оны қасиеттеу мағыынасында болса, енді бір алуаны адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу, нормаларын нығайту, жолға қою мақсатына бағытталады. Жүректе // көңілде өткен күннен дақ, реніш, өкпе-қалдықтың қалмауы, бұларды дер кезінде жүректен // көңілден кетірмесе, аяғы араздыққа, дау-жанжалға, қатыгездік пен қастандыққа апарып соқтырады. Сондықтан Наурыз мейрамында кешірім сұрау, кешіру тәрізді адамгершілік акциясы өткізілген. Мұның өзі жүректі таза ұстау, кір шалырмаудың халық ұғымында соншалықты маңызды екенін көрсетеді.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы. РПК «СЛОН», 2013. 4-том. 489-490-бет.
12 Наурыз 2015 ж.
алихан букейханов (каз. әлихан бөкейхан; 1866, токраунская волость, каркаралинский уезд, семипалатинская область, российская империя — 27 сентября 1937, москва, ) — казахский общественный деятель, преподаватель, журналист, этнограф. один из лидеров партии «алаш», комиссар временного правительства по казахстану (1917). председатель (премьер-министр) алашской автономии с 1917 по 1920 годы. алихан букейханов считается первым премьер-министром казахстана.принадлежал к потомкам казахских «чингизидов» торе. окончил омское техническое училище, затем факультет петербургского лесного института. занимался статистикой. сотрудничал с газетой «семипалатинские областные ведомости»[1] относил себя к «западническому направлению» общественного движения казахской интеллигенции, которая «видит будущее киргизской степи в сознательном претворении западной культуры — в самом широком смысле этого слова» и «возьмёт за образец… в частности, партию народной свободы» («киргизы», в книге: формы национального движения в современных государствах, спб., 1910, с. 599). в то же время он активно боролся против колонизации киргизской степи.алихан букейханов стал первым биографом абая. его статья «абай (ибрагим) кунанбаев» — некролог казахского народного поэта в связи с характеристикой его творчества была напечатана в газете «семипалатинский листок» в 1905 году. затем с портретом абая она печаталась в журнале «записки семипалатинского подотдела западно-сибирского отдела императорского общества» в 1907 году. член партии кадетов с 1905 г. в ноябре 1905 года участвовал в общероссийском съезде земских и городских деятелей в москве, на его заседании 12 ноября выступил с речью о положении киргизского народа.в конце 1905 г. в уральске на съезде делегатов 5 областей был одним из инициаторов попытки создания (киргизской) конституционно-демократической партии. в январе 1906 арестован «как руководитель киргизского политического движения». в мае 1906 года по распоряжению гражданина исправляющего должность генерал-губернатора генерал-лейтенанта романова освобождён из омской тюрьмы.5 июня 1906 года прибыл в семипалатинск, где был горячо встречен. были высказаны пожелания семипалатинских киргиз выбрать его в члены государственной думы, так как он был единственным человеком, который умело и твёрдо стоял за интересы киргизского народа.член 1-й государственной думы от семипалатинской области. добравшись до петербурга уже после роспуска думы, он тем не менее подписал выборгское воззвание (1906), призывавшее к гражданскому неповиновению. в 1908 г. арестован вновь, до 1917 г. пребывал в ссылке в самаре. член самарского губернского комитета (создан в августе 1915) партии народной свободы. был членом ввнр, состоял в ложе «чермака» (петроград).но его пути с кадетами разошлись после февральской революции, поскольку он перестал находить поддержку среди них в самом главном вопросе — предоставление автономии казахскому народу, а также по другим принципиальным вопросам (землепользование и взаимоотношение государства и церкви). свои мотивы он изложил в статье «почему я вышел из партии кадетов», отметив в качестве сути расхождений стремление товарищей по партии и масонских «братьев» «сохранить империю при существующих границах». самоопределившись, а. букейханов создает национальную политическую партию «алаш», идейные предпосылки которой были заложены газетой «казах», выходившей с 1913 года, которую он создал с ахметом байтурсыновым и миржакипом дулатовым. он участвовал в работе съезда сибирских автономистов в томске, на котором было принято решение о предоставлении в составе сибирской республики автономии казахам. в декабре 1917 года по инициативе а. букейханова на 2-м всеказахском курултае (учредительном съезде) была провозглашена алашская автономия, то есть автономное государство казахов. высшим органом власти стал временный народный совет, которому было присвоено наименование «алаш-орда», а его председателем (президентом) — а. букейханов. осенью 1918 года вместе с в. таначевым и а. турлыбаевым от имени алаш-орды вёл переговоры с правительством колчака.в гражданской войне а. букейханов и алашординцы были по «ту сторону баррикад» вместе с сибирскими правителями почти до конца 1919 года, когда они оказались один на один с свои позиции новой властью. алашординцам пришлось пойти на единственно приемлемое, хотя и чрезвычайно тяжелое решение — войти в соглашение с идейными и политическими противниками в обмен на декларативное обещание сохранения национальной автономии. букейханов вынужден был в этих условиях отказаться от активной политической и государственной деятельности. он считал противозаконной акцию ленина и большевиков по вооруженному захвату власти. с её осуждением он выступил в статье «общесибирский съезд», опубликованной в 1917 году в газете «сарыарка».